Къалэ

Къалэ — хьэблэшхуэ, зи джылэр нэхъыбэм губгъуэ лэжьыгъэхэм емыпхауэ щытым.

Къалэ

Хьэблэм къалэ категориэр къэралыгъуэ ӀэнатӀэпӀашъхьэкӀэ зэфӀокӀыр, икӀи къэрал къэс джылу (и бжыгъэр щыкӀэдзауэ) дэсын хуэр зэшъхьэщокӀыр. Даниэр къэштамэ цӀыху 250 къыщыкӀэдзауэ, Японырамэ - мин 50 цӀыху дэсын хуэй.

Тхыдэр

Къалэхэм я тхыдэр нэхъыбэм зэпхар «къалэ» псалъэм гурыӀуэгъуэ халъхьэхэм - джылэм я псоупӀу шӀыпӀэ яубыдым и инагъыр, джылу дэсым и бжыгъэр, хьэблэкум и шӀыпӀэм мыхьэнэ зэрихьэр, быдапӀэ иӀэмэ (къэлъытэгъуэ къалэ джоуэ ирату бжыгъи щыӀа, быдапӀэ зимыӀэ хьэблэхэм) пэмыкӀхэр джоуэ.

Къалу хъуам я тхыдэр щыкӀидзэр цӀыху я шӀыпӀэм щихьа лъандэрэ, цӀыху псэукӀэ лъэуж къэгъэнахэмкӀэ.

Джыпсту дунем и къалэ нэхъ жъыдыду къалъытэхэр VIII-VII мин гъ. ди лъ. я. щыщхэр, абыхэм ящыщ: Иерихон, Чатал Гуйук пэмыкӀхэр джоуэ.

Курыт лъэхъэнэхэм къалэхэр нэхъыбэм къыздыхэкӀхэтэр быдапӀэхэм здэщытам дежь иэ я хъуреягъкӀэ. Адыгэбзэм хэт псалъэми ар егъэлъагъуэ, туркубзэхэм къахэкӀауэ къыхэхьа псалъэ «къала»-р зэдзэкӀамэ мыхьэнэ хэлъыр «быдапӀэ» иэ «чэшъанэ».

XIX-XX лъэхъэнэхэм къалэхэм я зэфӀэувэныгъэр зэпхатэр Индустриал револуциэ екӀуэкӀам. Къалэшхуэхэм я пашъхьэм нэхъ факъырэдыдэхэм ящыщ лъакъуэхэр щыпсохэт, ауэ гушӀгъогу транспортым и зэфӀэувэныгъэр къыщысым Еуропэмрэ АШЗ-мрэ къалэпашъхьэ къыхэкӀыу кӀадзахэ унагъуэ къуэлейхэр дэсу.

Къалэм и пкъыр

Къалэхэр гъогукӀэ зэпхауэ щытхэ, къалэ кӀуэцӀым ирикӀуэ гъогур урам мэхъур, урам гъунэхэм унэ (псоупӀу, лэжьапӀу, еджэщу) яшъыр

Къалэхэм унэ дашъыхьхэм ящыщ:

• Индустриалу:
  • фабрикэхэр
  • кхъухьӀухьэпӀэхэр
  • Хьэпщыпылъэхэр
• ПсоупӀэхэмрэ хуэныкъуэгъухэмрэ:
  • унэхэр
  • хьэкӀэщхэр
  • тучанхэр
• ШхапӀэхэр
  • кафехэр
  • ресторанхэр
• ЗыгъэпсэхупӀэхэр
  • паркхэр
  • проэкцион залхэр
  • музейхэр

Хэхъуэгъуэр зэрекӀуэкӀыр

Гъэ	Къалэхэм джылу дэсым я бжыгъэр	Къалэ джылэм и процентыр дунем тетым хелъытауэ
1900	220 млн	13 %
1950	736,796 млн	29,1 %
1960	996,298 млн	32,9 %
1970	1 331,783 млн	36,0 %
1980	1 740,551 млн	39,1 %
1990	2 274,554 млн	43,0 %
2000	2 853,909 млн	46,6 %
2005	3 164,635 млн	48,6 %

ТехьэпӀэхэр

• ЛъЗ-м и къэохугъуэ къалу хъуам а охур зтетыр (индж.)