Хэкумэтх версиехэм я зэщхьэщыкӀыныгъэхэр

Content deleted Content added
цӀ r2.6.1) (робот изменил: mzn:جوغرافی
цӀ r2.7.2) (робот добавил: sn:Taranyika; косметические изменения
1 сатырыр
[[FileФайл:Physical world.jpg|thumb|333px|right|Дунем и шӀыпӀэтхыпхъэ]]
'''Хэкумэтх''' - шъэныгъэ, [[ЩӀыгум|ШӀыгу]] зэгъэшъэным теухуауэ, дунем бзэхэм я нэхъыбэм шъэныгъэм цӀэ зэрихьэр географиэ [[Пэсырей алыджыбзэ|пэс. ал-бз.]] къыхэкӀам ''γεωγραφία'', зэдзэкӀамэ адыгэ псалъэм теху мыхьэнэ хэлъыр ''γῆ'' — ШӀыгу, ''γράφω'' — сотх/стопсэлъыхь.
 
== Хэкумэтхым и тхыдэр ==
 
2 мин гъэм ди лъэхъэнэхэм япэм щыкӀэдзауэ, [[Пэсырей Мысыр|Пэсырей Мысырым]] зекӀуэхэр ягъакӀуэт [[Африкэ|Африкэм и кум]], [[Хы Курыт|хы Курытым]], [[Хы Плъыж|хы Плъыжьым]] джоуэ, хэшъыкӀыгъэ халъхьу лъэпкъхэр здэпсо шӀыпӀэхэм, зауэ здекӀуэкӀхэм, щэхуэн гъагухэр здырикӀуэр, цӀыхум дуне ябгъэдэлъым къехъулӀэр ярагъашъу, [[Дыгъэ|ДыгъэмкӀэ]], [[Мазэ|МазэмкӀэ]], [[Вагъуэ|вагъуэхэмкӀэ]] шъэныгъэ щыӀэным гъогу тетыгъуэм идежь. Губгъуэ лэжьыгъэхэмрэ Ӏэш зехуэнымрэ псы къиунымрэ иэ пӀэмыкӀ дуней къехъулӀэгъуэхэмрэ зэрепхам, яужым [[Махуэгъэпс|махуэгъэпс]] егъэкӀуэкӀыныр къыхэкӀа.
 
Еуропэм щыщ шъэныгъэ лэжьыгъэхэм куэд халъхьэ хэкунэтхым и ележыным абыхэм ящыщ нэхъ цӀэрыӀуэхэр: [[Анаксимандыр|Анаксимандыр]], [[Аристотел|Аристотел]] (япэреуэ гупшысыгъуэ къыхэзгъэкӀар ШӀыгум топ сурэт иӀу), [[Кратес Маллас|Кратес Маллас]] абыхэм пэмыкӀыу [[Птолемей Клаудий|Птолемей Клаудий]] («Географиа» яцӀу томий къыкӀигъэкӀа, хэкумэтхыцӀу миний иту, пӀэуэ 400 иту), [[Страбон|Страбон]], хэку тепсэлъыхьыным и япэрей хулъхугъэ.
 
[[Курыт лъэхъэнэхэр|Курыт лъэхъэнэхэм]] XV ядежь, алыджхэм я лэжьыгъэхэр ящыгъупшэжьат, хэкумэтхым и лэшыгъэр къуэкӀыпӀэмкӀэ екӀуэкӀат, хьэрыпхэм ядежь. Шъэныгъэ лежьыгъэхэр, зекӀуэ цӀэрыӀуэхэр къахэкӀат, абыхэм ящыщ: [[Ибн Сина|Ибн Сина]], [[Бируни|Бируни]], [[Идриси|Идриси]], [[Ибн Баттута|Ибн Баттута]]. Венециэм щыщ щэхуакӀуэ [[Марко Поло|Марко Полом]] еуропейхэм "къахуигъуэтат" [[КъуэкӀыпӀэ Азиэ|КъуэкӀыпӀэ Азиэр]].
 
XV-XVII лъэхъэнэхэр хэкумэтхым и зыкъэӀэтыгъуэ Ӏэшъагъэ-шъэныгъэ епхауэ хъуамкӀи. Хэкумэтхыр нэхъышъхьэ шъэныгъэ хъуа, дунем и шӀыуэ и джылу хъуамрэ хэшъыкӀыгъэ хэлъ хъуа.
14 сатырыр
XVII-XVIII лъэхъэнэхэм шӀы кӀэуэ лъыхъэнхэр къэралыгъуэ Ӏоху зэфӀэуват [[Еуропэ|Еуропэм]] и къэрал лэшхэм. Гулъытыгъэ ирату кӀадза фиксациэм, шыпӀэтхыгъагъэм, шъэныгъэ щыӀэхэр гулъытыгъуэкӀэ зэхэгъэхьэным зыуэ. Ипшъэ материк лъыхъуэныр [[Аустралиэ|Аустралиэмрэ]] [[Хы ТӀыгуэй|Хы ТӀыгуэимрэ]] я къэгъуэтынымкӀэ иуха.
 
XIX-XX лъэхъэнэхэм шӀыпӀэ кӀэуэ къагъэтхэм теориэм теухуауэ хуабжу гулытыгъэ иратхэт, хэкумэтх хабзэхэр ирагъэжьат ([[Гумболт Александыр|Гумболт Александыр]], [[Риттер Карыл|Риттер Карыл]], [[Реклу Элизэ|Реклу Элизэ]], [[Иоганн Генрих фон Тунен|Иоганн Генрих фон Тунен]]). Фактым и тепсэлъыхьынымкӀэ хэкумэтхыр зэфӀэкӀтэкым абы лъандэрэ, гурыӀуэгъуэхэри иратыным пылъхэт.
 
== Хэкумэтх шъэныгъэхэм я зэхэтыкӀэр ==
23 сатырыр
 
:{| style="border:1px solid #ddd; text-align:center; margin: auto;" cellspacing="15"
| [[FileФайл:Línea de Wallace.jpg|96px]] || [[FileФайл:Cyclone Catarina from the ISS on March 26 2004.JPG|96px]] || [[FileФайл:90 mile beach.jpg|96px]] || [[FileФайл:Gavin Plant.JPG|96px]]
|-
| [[Биохэкумэтх|Биохэкумэтх]] || [[Климатологиэ|Климатологиэрэ]]<br />[[Палеоклиматологиэ|Палеоклиматологиэрэ]] || [[Ӏуфэхэгъуэ хэкумэтх|Ӏуфэхэгъуэ хэкумэтх]] || [[Дуней къэгъэшъхьэпэгъуэ|Дуней къэгъ-гъуэмрэ]]<br />[[Экологиэ хэкумэтх|Эколог. хэкумэтхрэ]]
|-
| [[FileФайл:Meridian convergence and spehrical excess.png|96px]] || [[FileФайл:Delicate Arch LaSalle.jpg|96px]] || [[FileФайл:Receding glacier-en.svg|96px]] ||[[FileФайл:Meander.svg|96px]]
|-
| [[Геодезиэ|Геодезиэ]] || [[Геоморфологиэ|Геоморфологиэ]] || [[Глациологиэ|Глациологиэ]] || [[Гидрологиэ|Гидрологиэрэ]]<br />[[Гидрографиэ|Гидрографиэрэ]]
|-
| [[FileФайл:Khajuraho-landscape.jpg|96px]] || [[FileФайл:World11.jpg|96px]] || [[FileФайл:Soil profile.jpg|96px]] || [[FileФайл:Pangea animation 03.gif|96px]]
|-
| [[Ланшафт экологиэ|Ланшафт экологиэ]] || [[Океанографиэ|Океанографиэ]] || [[Педологиэ|Педологиэ]] || [[Палеогеографиэ|Палеогеографиэ]]
|-
| [[FileФайл:Milankovitch Variations sv.png|96px]]
|-
| [[ПлӀанэ геологиэ|ПлӀанэ геологиэ]]
|}
 
45 сатырыр
 
:{| style="border:1px solid #ddd; text-align:center; margin: auto;" cellspacing="15"
| [[FileФайл:Qichwa conchucos 01.jpg|96px]] || [[FileФайл:Pepsi in India.jpg|96px]] || [[FileФайл:Christaller model 1.jpg|96px]] || [[FileФайл:Star of life.svg|96px]]
|-
|[[Културэ хэкумэтх|Културэ хэкумэтх]] || [[ЗэфӀэувэныгъэм и хэкумэтх|ЗэфӀэувэныгъэм и хэкумэтх]] || [[Экономикэ хэкумэтх|Экономикэ хэкумэтх]] || [[Медициэ хэкумэтх|Медицинэ хэкумэтх]]
|-
| [[FileФайл:British Empire 1897.jpg|96px]] || [[FileФайл:UN General Assembly.jpg|96px]] || [[FileФайл:Pyramide Comores.PNG|96px]] || [[FileФайл:ReligionSymbol.svg|96px]]
|-
| [[Тхыдэ хэкумэтх|Тхыдэм и хэкумэтх]] || [[Геополитикэ|Геополитикэ]] || [[Джылэ хэкумэтх|Джылэ хэкумэтх]]<br />иэ [[Демографиэ|Демографиэ]] || [[Дин хэкумэтх|Динхэм я хэкумэтх]]
|-
| [[FileФайл:US-hoosier-family.jpg|96px]] || [[FileФайл:RERParisVision2025.png|96px]] || [[FileФайл:Japanese tourists at Riffelsee.JPG|96px]] || [[FileФайл:New-York-Jan2005.jpg|96px]]
|-
| [[Лъэпкъыгъуэ хэкумэтх|Лъэпкъыгъуэ хэкумэтхым]] || [[Транспорт хэкумэтх|Траспортхэм я хэкумэтх]] || [[Туризм хэкумэтх|Туризм хэкумэтх]] || [[Урбан хэкумэтх|Урбан хэкумэтх]]
|}
 
{{Geo-stub}}
 
[[CategoryКатегория:Хэкумэтх]]
 
[[ab:Географи]]
211 сатырыр
[[sl:Geografija]]
[[sm:Geography]]
[[sn:Taranyika]]
[[so:Juquraafi]]
[[sq:Gjeografia]]