ХьэпӀацӀэхэр версиехэм я зэщхьэщыкӀыныгъэхэр

* '''[[Apterygota|Apterygota]]'''

* '''[[Monocondylia|Monocondylia]]'''

* '''[[Ectognatha|Ectognatha]]'''

** ''[[Triplura|Triplura]]''

** ''[[Pterygota|Pterygota]]''

ХьэпӀацӀэхэр дунем и лъэныкъу хъуами щыгъуэтыфынухэ, ауэ [[Хы|хым]] макӀыу щыпсоуным еса лӀэужъыгъуэхэр. [[ЦӀырэ-цӀырэхэр|ЦӀырэ-цӀырэхэм]] ящыщу лӀэужъыгъуэ 5, 000 хуэдиз щыӀэ ([[Anisoptera|anisoptera]], [[Homoptera|homoptera]]), [[Дамэзандэхэр|дамэзандэхэм]] ящыщу 20, 000 хуэдиз ([[Caelifera|caelifera]], [[Gryllidae|gryllidae]]), [[Lepidoptera|lepidoptera]] ящыщу 120, 000 хуэдиз ([[Хьэнтрабгъуэхэр|хьэнтрабгъуэхэмрэ]] [[Хъунхэр|хъунхэмрэ]]), [[ДамэтӀуанэхэр|дамэтӀуанэхэм]] ящыщу 120, 000 хуэдиз ([[Бадзэхэр|бадзэхэмрэ]] [[аргъуейхэр|аргъуейхэмрэ]]), [[Hemiptera|hemiptera]] ящыщу 82, 000 хуэдиз ([[Мешъымхэр|мешъымхэр]], [[Aphididae|aphididae]], [[Cicadidae|сicadidae]]), [[ЦӀывхэр|цӀывхэм]] 350, 000 хуэдиз ([[Scarabaeidae|scarabaeidae]], [[Тхьэгъэлэджхэр|тхьэгъэлэджхэр]]), [[Hymenoptera|hymenoptera]] 110, 000 хуэдиз ([[Бжъэхэр|бжъэхэр]], [[Къадзыгъуэхэр|къадзыгъуэхэр]], [[ХъумпӀэцӀэджхэр|хъумпӀэцӀэджхэр]]).

ХьэпӀацӀэхэм я кӀыфэр нэхъ гу еплъытэфыну щыуэ зэхокӀыр ([[Тагма|тагмакӀэ]] яджу): шъхьэ, пкъы, ныбэ джоуэ, а псоми зэхуэдизу [[Экзоскелет|экзоскелет]] ятелъу.

Экзоскелетыр быдапӀу хьэпӀацӀэхэмрэ пэмыкӀ [[артроподхэр|артроподхэмрэ]] я пкъыр зышъу щытыра, я кӀыфашъхьэ псом телъу. ХьэпӀацӀэхэм зэрзэтелъ зэкӀэлъыкӀуэгъуэр зэхэгъэзыхьауэ щыт; гукӀыӀумкӀэ ахэр: [[Базал мембранэ|базал мембранэ]], [[Эпидермис|эпидермис]], [[Кутикулэ|кутикулэ]]; [[Целулар|целулар]] зэтыру зэхэт къуэдер эпидермисыра; адрейхэм селулар яхэмылъу щытхэр, абым яхэтхэр: [[Хитин|хитин]], [[Без|без]], [[Меланин|меланин]], [[скелеротин|скелеротин]], [[артроподин|артроподин]]. Скелеротиныр быдэгъуэ, пкъыгъуэ ириту щыт, мыхьэнэ зытӀущ зэрехьэ — псэушъхьэр ехъумэ, скелет мускулхэри еӀыгъыр; шӀым щыпсо хьэпӀацӀэхэм ядежьи экзоскелетыр къахошъхьэпэ я кӀуэцӀыр имгъушъыкӀыным къихъуму. Экзоскелетыр илъэс милыуан 550 зэӀэбэкӀамэ къэхъуа, и зэфӀэувэныгъэм мыхьэнэ бэуэ хилъхьа [[Адаптациэм и радиациэ|адаптациэ радиациэмрэ]], артроподхэм дунем я пӀэ яубыдамрэ.

ХьэпӀацӀэхэм я шъхьэр лъэныкъуитху зэгуэхьахэм къахэкӀа. А лъэныныкъуэхэм ящыщу къэнауэ плъытэ хъунухэр: ''[[ПакӀэ (хьэпӀацӀэ)|пакӀэхэр]]'' ({{lang-lat|antennae}}), жэгъу гуэгъуищ — зэмыгуэкӀ жъэгъушъхьэр иэ [[Мандибулхэр|мандибулхэр]] ({{lang-lat|mandibulae}}), жэгъу гуэгъуитӀ зэгуэкӀхэр иэ [[Маскилэхэр|маскилэхэр]] ({{lang-lat|maxillae}}), кӀагъ Ӏупэ ({{lang-lat|labium}}). Жэ зэхэтыкӀэр зытӀущу зэшъхьэщокӀхэр: ''едзэгъухэр'' — хэдзэкъэным, шхын быдэ егъэнтрэхыным тегъэпсыхьахэр. Эволуциэ екӀуэкӀам апхуэдэр жэр шхын псыф къуэдейхэм шъхьэкӀи псэушъхьэ гурэхэм зэрихъуэкӀа, ахэри зэшъхьэщыкӀыу: зым дежь кӀэфыныр ''пхырыугъуэныным'' тегъэпсыхьахэ ([[Гъуанэдэс|гъуанэдэсхэм]], [[аргъуей|аргъуейхэм]] пэмыкӀхэм), адрейхэм дежь я шхэныр пхырыугъуэныным емыпхауэ щыт [[Хьэнтрабгъуэхэр|хьэнтрабгъуэхэм]] хуэду.

Пкъы ({{lang-lat|thorax}}) лъэныкъуищу зэхэт — бгъэпэ ({{lang-lat|prothorax}}), бгъэку ({{lang-lat|mesothorax}}), бгъэкӀэ ({{lang-lat|metathorax}}). Бгъэм лъапэхэр зэрыпытым шъхьэкӀэ Ӏэплъэпкъым и нэхъыжъыгъуэ ешъыр и инагъыр мускулэ зэфӀэувэхэм нэхъ лъэш яшъу. Лъакъуэхэр пкъым и кӀагъыбкӀэ кӀэту щытхэ, куэпӀэхэм итху я нэхъыбэм зэрзэхэтхэр: куэ ({{lang-lat|соха}}), шхужъ ({{lang-lat|trochanter}}), [[КӀэбдз|кӀэбдз]] ({{lang-lat|femora}}), [[ЛъэнкӀапэ|лъэнкӀапэ]] ({{lang-lat|tibia}}), лъапэ ({{lang-lat|tarsus}}).

[[ХьэпӀацӀэхэм я дамэ|ХьэпӀацӀэхэм я дамэхэр]] ({{lang-lat|alae}}) я сурэткӀэ кӀыфэ гукӀыӀум псыгъуабэ къыхэкӀыгъу щытхэ, [[ХуэкӀэ|хуэкӀэхэмрэр]] бгъэ склерит зызэдзэкӀахэмрэ япышъаху. Я нэхъыбэм дамэхэр гуэгъуитӀу щытхэ: япэрытхэмрэ (бгъэкум пытхэр), яужырытхэмрэ (бгъэкӀэм пытхэр). Дамэхэр фэ псыгъу зэфӀэтхэ ({{lang-lat|membrana}}), быдэгъуэ язытыр [[Бзэпс (Ӏэплъэпкъ)|бзэпс]] псыгъуэ ярикӀуэхэра, дамэм и пкъыгъуэ хъуху. Бзэпс «тхыпхъэм» зэхъуэкӀыгъуэ бжыгъэ техуа, бэуэ зэкӀэкӀху иэ бзэпс гуэрэхэр кӀуэду, я лъэныкъуэр зэрахъуэкӀыу, зэхыхьэху иэ пэмыкӀ къехъулъу. Абым пэмыкӀыу дамэм «къумшъхьэфэ» къишту хъуа — дамэм бзэпс и бгъуагъкӀэ хэлъауэ хъуар ипэмкӀэ ехахэ, и меканикэ зэфӀэтыкӀэм лъэшыгъуэрэ [[Аэрэдинамикэ|аэродинамикэ]] езыттэмрэ. Нэхъ куэддыду къумшъэфу зи дамэ хъуахэр [[Hymenoptera|hymenoptera]]-хэмрэ [[ДамэтӀуанэхэр|дамэтӀуанэхэмрэ]]. ЛӀэужъыгъуэ куэдхэм я зэхъуэкӀыгъуэр пэмыкӀыу хъуа, лъэтэныр псоуэ яужырыт дамэхэм ятуху зызэрахъуэкӀа, я япэрыт дамэхэр быду, Ӏэбжъанафэ дамэтелъ ({{lang-lat|elytrae}} хъуахэ, я яужырыт дамэ къутэгъуафӀэхэр яхъуму щымылъатэм дежь абыхэм якӀэлъху. Бжыгъэм ядежь дамэтелъхэм я бзэпсхэр яфӀэкӀуэда ([[ЦӀывхэр|цӀывхэм]], [[Дермаптерэхэр|дермаптерэхэм]]).

[[File:Insect anatomy diagram.svg|500px|thumb|center|ХьэпӀацӀэм и Ӏэплъэпкъыр. '''A''' — шъхьэ '''B''' — пкъы '''C''' — ныбэ; 1. [[ПакӀэ (хьэпӀацӀэ)|пакӀэ]] 2. НэцӀыкӀукӀагъхэр 3. НэцӀыкӀушъхьэхэр 4. [[Нэшхуэ (хьэпӀацӀэ)|нэшхуэ]] 5. [[ШъхьэкумцӀ (хьэпӀацӀэ)|шъхьэкумцӀ]] 6. бгъэпэ 7. тхылъынтхуэ 8. [[Къурмакъей|къурмакъей]] 9. бгъэку 10. бгъэкӀэ 11. япэрыт дамэ 12. яужырыт дамэ 13. [[КӀапцӀэ (хьэпӀацӀэ)|кӀапцӀэ]] 14. [[Гу (Ӏэплъэпкъ)|гу]] 15. джылалъэ 16. яужырыт кӀэтӀий (кӀэтӀий, куэтэн, анус) 17. [[Анус|анус]] 18. [[Вагинэ|вагинэ]] 19. ганглиэ абдоминал 20. [[Малфигиэ тубулхэр|малфигиэ тубулхэр]] 21. Ӏэбжъэнашъхьэ бэгугъэ 22. [[Ӏэбжъэнэ (псэушъхьэ)|Ӏэбжъэн]] 23. лъапэ 24. [[ЛъэнкӀапэ|лъэнкӀапэ]] 25. [[КӀэбдз|кӀэбдз]] 26. [[Артропод лъакъуэ|шхужъ]] 27. [[ШхынгъэткӀу апарат|шхынгъэткӀу апарат]] 28. ганглиэ бгъэ 29. куэ 30. [[Ӏупс гланд|Ӏупс гланд]] 31. ганглиэ тэмакъкӀагъ 32. [[Жэ|жэ]].]]

[[Категория:ХьэпӀацӀэхэр| ХьэпӀацӀэхэр]]