Уикипедиэ

Амазонэ версиехэм я зэщхьэщыкӀыныгъэхэр

Browse history interactively
← Япэ ит зэгъэзэхуэжыныгъэрКъыкӀэлъыкӀуэ зэгъэзэхуэжыныгъэр →
Content deleted Content added
VisualWikitext
цӀ r2.7.1) (робот добавил: uz:Amazon daryosi
цӀ r2.7.2+) (робот добавил: xmf:ამაზონი (წყარმალუ); косметические изменения
13 сатырыр
| Псыуэ ихьыр = 220 мин м³/с
| КъызхэкӀыр = [[Маранион|Маранионымрэ]] [[Укаяли|Укаялимрэ]] я зэхэлъэдэгъуэм
| КъыхэжыпӀэр = Арекипо куей ([[Перу|Перу]])
| И пэр = [[Атлантик океан|Атлантик океан]]
| И пэпӀэр =
| ШӀыпӀэтхыпхъэ = Casiquiarerivermap.png
| Къэрал = [[File:Flag_of_Peru_(state).svg‎|20px]][[Перу|Перу]] (здыкӀидзэр)<br />[[File:Flag_of_Colombia.svg‎|20px]][[Колумбиэ|Колумбиэ]]<br />[[File:Flag_of_Brazil.svg‎|20px]][[Бразил|Бразил]](здиухыр)
| Къэрал куейхэр =
| Commons = Amazon River
26 сатырыр
== Нэхъышъхьэ къэӀохугъуэхэр ==
[[File:Amazonas und Reliefkarte.png|thumb|left|шӀыпӀэтхыпхъэp]]
Амазонэм и нэхъыбэр [[Бразил|Бразилым]] хэт, ипшъэ-къуэхьэпӀэмрэ, къуэхьэпӀэ лъэныкъуэхэмрэ [[Боливиэ|Боливиэм]], [[Перу|Перум]], [[Экуадор|Экуадорым]], [[Колумбиэ|Колумбиэм]] джоуэ хэтхэ. И нэхъыбэмкӀэ [[Амазонэ лъахъшэгъуэ|Амазонэ лъахъшэгъуэм]] ежэхурэ, [[Экуатор|экуаторым]] гъунэгъу пэщылъу, [[Атлантик океан|Атлантик океаным]] холъадэ дунем и нэхъ ин [[Делтэ|делтэ]] ишъу.
 
Амазонэм псы бжыгъэ холъадэхэ, 20 хуэдизыр абыхэм км 1500 фӀокӀыр я кӀыхьэгъкӀэ.
 
Хэлъадэхэм я нэхъ инхэр: ижьэ лэныкъуэмкӀэ - [[Журуа|Журуа]], [[Пурус|Пурус]], [[Мадейра|Мадейра]], [[Тапажос|Тапажос]], [[Шингу|Шингу]], [[Токантинс|Токантинс]]; сэмэгу лъэныкъуэмкӀэ - [[Иса|Иса]], [[Жапура|Жапура]], [[Риу Негру|Риу Негру]].
 
Псыуэ ихыр курытыгъу ипэмкӀэ мин 220 м³/с (гъэм елъытауи щыт мин 70 щыкӀэдзауэ 300 м³/с фӀокӀыфыр). Илъэсым псыуэ ирижэр 7000 км³ хуэдиз мэхъур (шӀыгум псыуэ ирижу хъуам я 15% хуэдиз ар).
36 сатырыр
Хэлъадэ псыхэм ядэкӀыгъу Амазонэм кхъухь зекӀуэгъуэ гъогу зэпыт бжыгъу мэхъур, я кӀыхьэгъыр мин 25 км фӀэкӀху. Амазонэм и псыхъуэдыдэм кхъухь зекӀуэнымкӀэ 4300 км къагъэсэбэп.
 
Кхъухь ӀухьэпӀэ къалэ нэхъышъхьэхэр (ипэм щыкӀэдзауэ докӀуэ): [[Белен|Белен]], [[Сантарен|Сантарен]], [[Обидус|Обидус]], [[Манаус|Манаус]] - [[Бразил|Бразилым]] ехэ; [[Икитос|Икитос]] - [[Перу|Перум]] ей.
 
=== ЦӀэр ===
42 сатырыр
Псым и цӀэр езытар [[Франсиско де Орейана|де Орейанэ]], псым идежь индео лъэпкъым пэкӀэхуа яуж, а лъэпкъым я бзылъхугъэхэр хулъхугъэхэм ядэкӀыгъу зауэхэт. [[Франсиско де Орейана|Де Орейанэм]] цӀэ триӀуар алыдж хъыбарыжъ [[Африкэ|Африкэмрэ]] [[Азиэ|Азиэмрэ]] щыщ [[Амазонэхэр|амазонэхэм]] ятепсэлъыхьым къыхиха, [[Геродот|Геродотым]] къиӀотахэтэр. Ауэ, хъункӀи мэхъур пэмыкӀыу, псалъэ Амазонэр хэукъэгъу [[Псалъэ гъэпцӀэгъуэ|псалъэ гъэпцӀэгъуэм]] къыхэкӀауэ, индеохэм я псалъэ ехьчым Амазонэм, эспанхэм абым хагъэгъуэщауэ, а псалъэм къикӀтэр «кхъухь зэхэкъутэ», апхуэду хыор инхэр щырикӀуэ мэхъур псымкӀэ [[Атлантик океан|Атлантикым]] щыпэкӀэхуэм дей.
 
[[Конкиста|Конкистар]] кӀимыдзэ кӀышъэ псым зы цӀэ иӀэкъым, индео лъэпкъу хъуам и лъэныкъуэ къэс цӀэ гуэрэ иратауэ щыта мыбыхэм хуэду: Паранагуасу (Хым и Благъэшхуэ), Гу'иерма, Солимоес пэмыкӀхэр. 1500 гъэм Висенте Яниэс Пинсон, шъэныгъэ хэлъхьэным и зекӀуэм и тхьэмадэр, япэрей еуропеуэ щыта псым ирикӀуар къагъуэта яужым, и псым уэфи хъууэ, кхъухьхэри ирикӀуэфу къишъауэ. Пинсоным псым триӀуар Санта Мариа Хы ӀэфӀ, яужым кӀэкӀ хъужьа Хы ӀэфӀ (иджыри къыздынэсым а цӀэр етӀуану зэрехьэ [[Ла Плата|Ла Платам]]). ЯужкӀэ кӀуа илъэсхэм 1502 къызэриӀохур Рио Гранде иэ Орейанэ джоуэ. Пинсон и гъусэхэм псым МаранионкӀэ йоджэхэиндеохэм я псалъэм къыхэхагъэн хъууэ а цӀэр. ЦӀэр эспан псалъэ «мараниа» (maraña) къыхэкӀынкӀи мэхъур, зэдзэкӀамэ къикӀыр пабжъэ, Амазонэм и псыхъуэр бэгъуамкӀэ зекӀуэхэми зэран куэду къахуахьауэ щыта. Тауэ щымытми [[Бразил|Бразил]] кӀуэцӀымрэ Перум и джылэмрэ псым зэреджэхэр Мараниао.
 
=== КӀыхьэгъыр ===
48 сатырыр
Дунем къэлъытэгъуэ къэнамкӀэ Амазонэр счыгъуи етӀуану ягъэувт и кӀыхьэгъымкӀэ [[Нил|Нилым]] яуж, я кӀыхьэгъ бжыгъэр зэрегъэкӀуэкӀыным зэгъэзэхуа гупшысэгъуэ зэ щымыӀэ шъхьэкӀи. Яужыреуэ зэрапшамкӀэ и кӀыхьэгъым иджыри км 740 хэхьа, абым амалыншу дунем и нэхъ псы кӀыхьу ишъа хъуа.
 
Нэхъ консерватор къэлъытэгъуэкӀэ псым кӀыхьэгъу иӀэр 6, 762 км. Ауэ, перу-бразил экспедициэ екӀуэкӀам, 2007 гхэм и бадзэуэгъуэм иухам зэрипшамкӀэ кӀыхьэгъыр 6, 800 км къыхэкӀа<ref>[http://news.nationalgeographic.com/news/2007/06/070619-amazon-river.html Amazon Longer Than Nile River, Scientists Say] National Geografic и хъыбарыкӀэхэр {{Ref-en}}</ref>. Абым псыхъуэм зэхъуэкӀыгъуэ кӀасу зэрекӀуэкӀыр егъэлъагъуэ. И пэм идежь и бгъуагъыр км 300 хуэдиз мэхъур, зэрапшар: [[Кабо до Норте|Кабо до Норте]] щыкӀэдзауэ [[Пунто Патижока|Пунто Патижока]] нэс, хы тӀыгу [[Маражо|Маражори]] хиубыду, и инагъкӀэ [[Даниэ|Даниэм]] хуэдиз мэхъур, псы [[Пара|Парами]] и пэр хэту, и бгъуагъкӀэ км 60 хуэдиз хъууэ. Амазонэм и пэм и делтэ псым игъэпшкӀуфыр [[Хы телъадэгъуэ|хы телъадэ]] - [[Хы текӀыгъуэ|текӀыгъуэхэм]] км 100 хуэдиз мэхъуфыр.
 
Джыпсту, куэд мышъауэ Лимэм и Хэкумэтх Лъэпкъэгъум къызэриӀохуамкӀэ, ар Дунейпсом шъэныгъэ лъэпкъэгъухэми кӀаубыдауэ Амазонэр къызхэжым и зэпэубыдыгъуэхэм иухыгъуэ ирата, [[Перу|Ипшъэ Перум]] [[Андхэр|Андхэм]] къыхэжу ягъувауэ, дунем и нэхъ кӀыхьу, [[Нил|Нилым]] км 40-кӀэ и кӀыхьэгъымкӀэ фӀэкӀыу.
 
И къыхэжыпӀэр здыкӀидзэр Апачета къуэм дежь, Ӏуашъхьэ Кеуишам и уэс гъэпсом телъхэм къыхож Арекипа куейм, 5, 170 м лъэгапӀэм; [[Перу|Перум]], [[Колумбиэ|Колумбиэм]], [[Бразил|Бразилым]] хэжурэ км 7, 062-кӀэ [[Атлантик океан|Атлантикым]] носыр. Псы хэлъадэхэм игъусу быбжмэ [[Ипшъэ Америкэ|Ипшъэ Америкэм]] и къэралибгъум хож джыпӀэ хъуну - [[Бразил|Бразил]], [[Боливиэ|Боливиэ]], [[Перу|Перу]], [[Экуадор|Экуадор]], [[Колумбиэ|Колумбиэ]], [[Венесуэлэ|Венесуэлэ]], [[Гаянэ|Гаянэ]], [[Фрэндж Гуинеэ|Фрэндж Гуинеэ]], [[Суринам|Суринам]] джоуэ.
 
=== Зандэгъуэр ===
60 сатырыр
=== Поророка ===
{{Main|Пророка}}
И пашъхьэ лъэныкъуэм ишъхъэрэм [[Кабо дел Норте|кабо дел Норте]] щыкӀэдзауэ км 160 кӀуэуэ зэкӀэлъыпыту хы тӀыгу бжыгъэ хэтхэ, ятӀэгъум хэкӀаху. А хэкумэтх зэхэтыкӀэм зи кууагъыр метриблым фэмыкӀыу щытым зы гулъытэгъуэ иӀэ, океаным псыр щыпэкӀэхуэм зэпоуэхэри [[Хыор|хыор]] къыхокӀыр, гъуахъу кӀуэху къэс нэхъ псынкӀэ, нэхъ лъэш хъууэ, 15 - 25 км/сэхьэтым, зыкъызэриӀэтыр 1,5 - 4 метрэ хуэдизу, псыблын зыӀэтауэ щыт.
 
== Еуропейхэм шъэныгъэзекӀуэ ирагъэкӀуэкӀахэтэр ==
[[File:MapaPerú.Sanson2.JPG|thumb|220px|Николас Сансон де Аббевил итха шӀыпӀэтхыпхъэр (1600-67 гъэхэм)]]
Япэрей еуропей Амазонэм Ӏухьатэр [[Америко Веспучио|Америко Веспучио]] 1499 гъэм, псым и пэмкӀэ хэкӀауэ щыта<ref>[http://www.yurileveratto.com/articolo.php?Id=78 «Амазонэм и нэхъ къэӀотэгъуэжъхэр»] ШъэныгъэмкӀэ и лэжьыгъэ Йури Левератто и тхыгъэм.{{Ref-es}}</ref>. Яужым эспан Висенте Яниес Пинсонымрэ Диего де Лопемрэ ипэм зэхэт хы тӀыгу бжыгэхэм ихьэхэри зэпаплъыхьахэ. Япэреуэ еуропейхэм ящыщу Амазонэр [[Андхэр|Андхэм]] къызэрхэкӀыр къэзышъар [[Франсиско де Орейана|да Орейана]] 1541 гъэм. Япэреуэ псымкӀэ дэкӀуеяр еуропейхэм къахэкӀауэ Педро Тежиейру [[Португал|Португалым]] щыщ, 1638 гъэм псы [[Напо|НапомкӀэ]] гъогу хилъхьэри [[Кито|Кито]] нэсауэ щыта. 1639 гъэм шоджэн Акунарэ Актиэдэрэ [[Пэштыхьейгуэт Перу|пэштыхьейгуэт Перум]] и тхьэмадэхэр дэкӀыгъу къигъэзэжьа.
 
1541 гъэм, мазаем и 4-м [[Франсиско де Орейана|да Орейана]] къалэ [[Гуаякили|Гуаякилим]] къыдэкӀри [[Кито|Кито]] къэкӀуа, зэкӀуэ зэхигъэхьэну, нэрыбгэ 24-рэ зэхуэчэ абым. Зекуэ здежьам бжыгъэрэ индео лъэпкъхэр япэувурэ зауэ хэхуахэт. Зэман гуэрэ текӀауэ зекӀуэ хэтхэр хэкӀуэдэн кӀадзахэ, къэру ямыӀэжьу, шхыныр яухауэ цӀыхухэр лӀэт. Дыгъэгъазэр екӀуэкӀт зэкӀуэм хэтхэм я нэхъыбэм къагурыӀуат здежьахэм зэрнэмысынухэри зыкъаӀэтын кӀадза. Ауэ, щыгугъыным дэӀэпыкъуэгъу къыхэкӀыурэ 1542 мазаем и 12-м зекӀуэ гупыр псышхуэ хым пэкӀохуэхэ.
 
ЦӀэ «río de las Amazonas» - Амазонэхэм я псы [[Франсиско де Орейана|да Орейанам]] щытриӀуар 1542 бадзэуэгъуэм и 24-м, бзылъхугъэ гупым лъыгъэ зэрахьу щезэуахэм.
72 сатырыр
== Абориген лъэпкъхэр ==
[[File:Indios apiaka no rio Arinos.jpg|thumb|left|Апиака лъэпкъ (XIX лъ.) - лэчтыгъакӀэр Эркул Флоранс]]
Амазонэм тхыдэ кӀыхь иӀэ и шӀыпӀэм цӀыхухэр зэритӀысхьэм. Ар поувэ гупшысэгъуэшхуэ щыӀэм, уэшх мэзым лъэпкъэгъуэ мыкуэч иныфӀ иса, [[Кристофор Колумб|Колумб]] [[Америкэ|Америкэм]] имыхьа кӀышъьэ. А лъэпкъэгъум [[Керамикэ|керамикэ]] яшъыт, къэкӀыгъэхэр [[Ӏэрысагъэ (къэкӀыгъэхэр)|ягъэӀэрысэт]], къашъхьэпэнухэр нэхъыбу ягъэкӀыным пылъу. Гупшысыгъуэ Амазонэ цӀыху здимыхьар къызхэкӀар джылэр икӀын щыкӀидзам XVI лъэхъэнэм еуропейхэр хэкум ихьэн щыкӀадзам. Лэжьыгъэ гуэрэхэм зэрагъэлъагъуэмкӀэ 11,8% мэзым щыщ шӀыгур удынауэ/быду щыт, ар къызхэкӀар цӀыху Ӏэрышъыгъуэм. Иджырей исхэм елъытамэ текникэ къэгъэсэбэпымкӀэ Амазонэм аборигенхэм илъэс минитхукӀэ зырагъэсат езым я къышъхьэпэгъуэр мэзым къыхахыну зэран хуэмыхъуху. ГурыӀуэгъуэ яхэлът лӀэужъыгъу хъуам мыхьэнэшхуэ биологиэ системэмкӀэ зэраӀэр мэз здыкӀэсхэм. А лъэпкъэгъум ящыщ бжыгъэ псышхуэ Ӏуфэхэм Ӏусхэт, кхъухь зекӀуэкӀэр, бдзэжъей ешъэныр фӀыуэ яшъу, псыр щехым шӀы къуэпцӀэнхэр хаду къагъэсэбэпху. Ауэ еуропейхэр къихьа яуж ахэр япэреуэ хъуа хэкӀуэдахэр псыхэр зекӀуэпӀу зэрагъэсэбэпым шъхьэкӀэ. Еуропейхэр хэкум зэрихьэрэ зы лъэхъэнэ текӀа къуэдеуэ индеохэм я бжыгъэр 90% хэкӀа. А лъэпкъым щыщхэм я нэхъыбу къэнахэр мэзкӀуэцӀым кӀэсхэт, еуропейхэр мэз гъунапкъэхэм я хъуреягъыр яубыдагъыхэт апкӀэнтӀэхум, гупшысыгъуи щыӀэ мэзым къыкӀэнахэр счыгъуи ибым кӀэсаху лъэпкъэгъу/гуп нэхъ цӀыкӀуху. [[Франсиско Писарро|Писарро]] [[Инкхэм я империэ|Инкхэм я империэ]] зэриубыдрэ бразил [[Каучук|каучукым]] дунем и кӀасэгъуэ мыхъу кӀышъэ ([[Япэрей дунейпсо зауэ|Япэрей дунейпсо зауэм]] и кӀэдзэгъуэхэм) католикхэм я колониэхэм нэхъышъхьэ Шоджэнхэм я ӀэнатӀэгъуэкӀэ, испанхэмрэ португалхэмрэ индеохэр цӀыху ямылъыту яхущытхэт, иджыри къыздынэсым апхуэдэ яхущытыкӀэ щыӀэ каучук лэжьыгъэхэм, колонистхэм, лэжьыгъэ мэзым кӀэтхэм.
 
== Фаунэмрэ Флорэмрэ ==
78 сатырыр
Амазонэр гъэшъэгъуэну бэуэ щыт [[КъэкӀыгъэхэр|къэкӀыгъэхэмрэ]] [[Псэушъхьэхэр|псэушъхьэхэмрэ]]. Хэкушхуэм хэс икӀы къыщокӀыр милыуаным фӀэкӀу лӀэужъыгъэхэр, дунейпсом и япэреуэ щыт лӀэужъыгъэхэм я бжыгъэкӀэ. Шъэныгъэхэм я лэжьакӀуэхэм къызараӀохумкӀэ 10 км² [[Амазоней|Амазонэ мэзым]] техуэр: 1,5 лӀэужъыгъу [[Удзгъагъэ|удзгъагъэхэм]], 750 лӀэужъыгъу [[Жыг|жыгхэм]], 125 лӀэужъыгъу [[ШэрыпӀхэр|чэрыпӀхэм]], 400 лӀэужъыгъу [[Бзухэр|бзухэм]], [[ХьэпӀацӀэхэр|хьэпӀацӀэхэмрэ]] [[Джабэрыншэхэр|джабэрыншэхэмрэ]] бжыгъэ яӀэкъым. ЛӀэужъыгъэ бжыгъэм тепсэлъыхьыгъуэрэ идентификациэрэ иджыри къыздынэсым яӀэкъм.
 
Амазонэ и псыхъуэм дунем и нэхъ ин тропикэ мэзыр ит. КъэкӀыгъэ къуэдейкэ зэфӀэгъува дунем и Ӏэшъагъу зэртепсэлъыхьар абым [[Александр фон Гумболдт|фон Гумболдтым]] [[Ишъхъэрэ Америкэ|Ишъхъэрэ Америкэм]] зекӀуэ щыхэтам 1799-1804 гъэхэм. [[Экуатор|Экуаторым]] и мэз гъэпсом зи тхьэмпэ пымыхум и хьэйуар хуабу, цӀыну щыт, гъэпсом и темперэтурэр здыхэзагъэр 25-28 &nbsp;°C, джэщырами хуэбэгъуэр 20 &nbsp;°C нэхъ ехкъым. Уэшх къэшхынымкӀэ мэзыр кӀасу щыт: илъэсым къешхыр 2000-4000 мм, абым щыфӀэкӀи мэхъур. Мэз кӀуэцӀым [[Жыбгъэ|жьыбгъэр]] нэскъым, уаэ щыхъурами жыгышъхьэхэр нэхъ игъэсыскъым. Тхьэмпэ зэхэтыхэмрэ жыгдэжейхэм я пкъы зэрыдзахэмрэ жыг пкӀащхьэхэм нэху макӀэ кӀэхьэр, къэкӀыгъэ Ӏуву зэкӀэкӀахэми мэз кӀуэцӀ зекӀуэным куэду зэран хохъур, хэгъуэщыхьыным нигъэсурэ. Лъэныкъуэ гуэрэм мы джыжьу унэсыным шъхьэкӀэ гъогур хэудурэ пхырыкӀын хуэй мэзым.
 
Нэхъ бэуэ [[КъэкӀыгъэхэр|къэкӀыгъэхэм]] ящыщу мэзым къыщыкӀхэр [[Жыгдэжей|жыгдэжейхэра]] - зэв гъэч, кӀэху къэкӀхэр, я кӀыхьэгъыр метрэ 100-м фӀэкӀху. А къэкӀыдэхэм жыгхэм я пкъым зырачэкӀыурэ жыгышъхьэм докӀуэйхэр, нэху здагъуэтым, абдежьым я къудамэхэри зэкӀокӀыр, мэгъагъэхэ, джылэ къахокӀыр. Жыгхэм зырачэкӀыным шъхьэкӀэ къагъэсэбэпыр убыдыгъэ гъэчхэр, банэхэр. Гъэшъэгъуэну къэкӀыгъэхэм ящыщыр [[Амазонэ викториэ|Амазонэ викториэ]], псы-аӀуэйгъурцышхуэ , апшуэдизымкӀэ лъэшу щытхи и тхьэмпэм зы цӀыху ичэчыфыну.
[[File:Ardea cinerea qtl1.jpg|thumb|220px|Амазонэ викториэ]]
Псы Ӏуфэм и пэмыджыжьу [[Карибара|капибарахэр]] щопсо - [[Родентиэхэр|родентиэхэм]] я нэхъ ин дунем тет (и хьэлъагъыр кг 50-м носыр). Псы ефэну Ӏуфэм Ӏухьэхэм ешъакӀу яжэр [[Анакондэ|анакондэ]] - блэхэм я нэхъ индыдэ, псымы щошъакӀуэфхэ, псым дежь [[Кайман|каймани]] иубыду итхьэлэфыну. Амазонэм и псэушъхьэхэм абыхэм пэмыкӀыу яхэтхэр [[Амазонэ хыкхъуэ|амазонэ хыкхъуэ]], [[Тапир|тапир]] - фӀыуэ ерсыф псэушъхьэ, и хьэлъагъыр кг 200 зэрфӀэкӀым емылъытауэ, и нэхъыбэм изакъу зегъэхъур, псыгъунэ гъогухэмкӀэ ирикӀурэ, ишхыр тхьэмпэхэр, къудамэкӀэхэр, пхъышъхьэмышъхьэхэр, псыудз бжыгъэхэм ящыщ. Нэхъ хуэсакъыгъэ зыхуэшъын хуэуэ Амазонэм и псэушъхьэр, псым кӀасу хущытыр, псым кӀэуэфынури щы шъакӀуэм идежьым - [[Ягуар|ягуар]].
 
Амазонэмрэ и псы хэлъадэхэмрэ [[Бдзэжьей|бжъэжъей]] лӀэужъыгъу 2000 фӀэкӀыу хэс. Абдежь къуэдейра бдзэжъей [[Тамбаки|тамбакир]] здэпсор, каучук жыгхэм я пхъышъхьэмышъхьэхэмрэ джылэ псым хэхуахэм нэхъ ямышху. ПэмыкӀыу иджыри гулъытэгъуэ зыратхэр: [[Протоптэр|протоптэрхэр]] яужырейуэ денм къытенэжьахэм ящыщ бжъэжъей, псыми шӀыми жьы ичэфу, [[Арауана|арауанахэр]] зи кӀыхьэгъыр метрэм нэсу, псым къыхэпкӀыурэ цӀыв къудамэ псым шъхьэщытхэм тетӀысхьахэр иубыду. Амэзонэм и нэхъ цӀэрыӀу щытыр [[Пираниэ|пираниэхэр]] - бжъэжъей мы ину щытхэр, я кӀыхьэгъкӀэ 13 см щыкӀэдзауэ 40 см нэсхэр, шхынкӀэ нэпсеуэ щытху, шъакӀуэн псоукӀэ яӀу. Псэушъхьэ инхэми ятеуэфынухэ, псым икӀхэм ([[Блэхэр|блэхэм]], [[ШэрыпӀхэр|шэрыпӀхэм]]). ЦӀыхухэми ятеуэфынухэ, лъым имэ къакӀихьамэ, бжъэжъей гупыр а сэхьэтым тоуэр, я дзэхэмкӀэ лы такъырхэр хатхъурэ, зытеуам и къумшъхьэ нэхъ къагъанэкъым.
 
Бдзэжъей [[Хараки|харакимрэ]] [[Phractocephalus hemioliopterus|Phractocephalus hemioliopterus]] ину мэгурымхэ, псышъхьэми къэӀукӀыу, Амазонэм бжъэжъей «уэрэдджыӀэ» бжыгъэ зэрыхэсыр зэпхар и псыр Ӏэуэ утхъуауэ зэрщытым шъхьэкӀэ. Апхуэдэ псым бжъэжъэйхэм я зэрлъэгъуныр гугъу щытхи, макъыр къагъэсэбэп зэрыгъуэтын/зэгурыӀуэным шъхьэкӀэ<ref>Морозов ''Гулъытыгъуэ биоакустикэр''. Тхылъ 2-нэ. — М.1987. — 208 н. + 32 н. хиубыду — Н. 26-30</ref>.
 
== Псы хэлъадэхэр ==
100 сатырыр
| № || КӀыхьэгъыр км. || ЦӀэр || Къэралыр
|-
| 1 || 6, 259, 2 || [[Мадейра|Мадейра]] || [[Боливиэ|Боливиэ]] • [[Бразил|Бразил]]
|-
| 2 || 3, 250 || [[Пурус|Пурус]] || [[Перу|Перу]] • [[Бразил|Бразил]]
|-
| 3 || 3, 211 || [[Япура|Япура]] || [[Колумбиэ|Колумбиэ]] • [[Бразил|Бразил]]
|-
| 4 || 2, 820 || [[Токантинс|Токантинс]] || [[Бразил|Бразил]]
|-
| 5 || 2, 639 || [[Арагуайа|Арагуайа]] || [[Бразил|Бразил]]
|-
| 6 || 2, 627 || [[Журуа|Журуа]] || [[Перу|Перу]] • [[Бразил|Бразил]]
|-
| 7 || 2, 400 || [[Рио Негро|Рио Негро]] || [[Бразил|Бразил]] • [[Венесуэлэ|Венесуэлэ]] • [[Колумбиэ|Колумбиэ]]
|-
| 8 || 2, 250 || [[Тапажос|Тапажос]] || [[Бразил|Бразил]]
|-
| 9 || 1, 992 || [[Шингу|Шингу]] || [[Бразил|Бразил]]
|-
|10|| 1, 979 || [[Укаяли|Укаяли]] || [[Перу|Перу]]
|-
|11|| 1, 900 || [[Гуапоре|Гуапоре]] || [[Бразил|Бразил]] • [[Боливиэ|Боливиэ]]
|-
|12|| 1, 749 || [[Путумайо|Путумайо]] || ?
|-
|13|| 1, 575 || [[Маранион|Маранион]] || [[Перу|Перу]]
|-
|14|| 1, 415 || [[Телес Пирес|Телес Пирес]] || [[Бразил|Бразил]]
|-
|15|| 1, 370 || [[Ирири|Ирири]] || [[Бразил|Бразил]]
|-
|16|| 1, 300 || [[Журуэна|Журуэна]] || [[Бразил|Бразил]]
|-
|17|| 1, 240 || [[Мадре де Диос|Мадре де Диос]] || [[Перу|Перу]] • [[Боливиэ|Боливиэ]]
|-
|18|| 1, 130 || [[Уайага|Уайага]] || [[Перу|Перу]]
|}
|-
149 сатырыр
Хамэ къэралъыгъуэхэм лъэпкъым и ресурсхэр ирахынымкӀэ [[Бразил|Бразилым]] и тхьэмадэгъуэр XX лъэхъэнэм и 40 гъэхэм Аазонэм и кум хэт шӀыпӀэхэм и зэгъэзэхуэн, къэгъэсэбэпыным похьэ, мэз гъунапкъэм нэхъ ипэджыжьу, хамэ къэралыгъуэхэм здаӀыгъым хапӀэшхуэхэр ящэхуауэ. Абым щыщу унафэ нэхъ инхэр абым хэзылъхьар президент Жетулиу Вергасым, [[ЕтӀуанэ дунейпсо зауэ|ЕтӀуанэ дунейпсо зауэр]] щекӀуэкӀым [[Дзэ зэгуэтхэр|Дзэ зэгуэтхэм]] [[Каучук|каучукыр]] яхуигъакӀуэт дэӀэпыкъуэгъу хуэду.
 
1960 гъэхэм къалэ нэхъышъхьэ кӀэ халъхьэ [[Бразилиа|Бразилиа]] [[Амазониэ|Амазониэм]], ари сэбэпыгъу мэхъур псыхъуэр нэхъ зэгъэшъэным. ЦӀыху дэгъэтӀысхьэным а лъэныкъуэмкӀэ Ӏохушху мэхъур къэралым шъхьэкӀэ, [[Бразил|Бразилым]] и ишъхъэрэ-къуэкӀыпэ лъэныкъуэм унагъуэхэр бжыгъу къырачри ягъэтӀысхэр, шӀыгу пудкӀэ къагъэнацӀэху, мэз къуэдейр абым ихын нэхъ хуэмеуэ. Хьэблэ бжыгъэхэр [[Бразилиа|Бразилиамрэ]] [[Белем|Белемымрэ]] я зэхуакум дэлъ гъогум и гъунэм халъхьу кӀадза, ауэ, мэзыр здыраха шӀыгур хадэкӀэ къамгъэсэбэпыфу мыхьэнэншу къыкӀэкӀа.
 
Тауэ щымытми хэку зэгъэшъэным яуж икӀахэкъым. Мэзым гъогухэр ирагъэкӀуэн кӀадза. Абыхэм ящыщу лэжьыгъэ нэхъ иныр 1970 гъэм кӀадза [[Трансамазониэ|Трансамазониэ]] гъогу. ИлъэсипшъкӀэ гъогушхуищ яшъа, ауэ, гугъу яхэлъауэ хъуар ягъэзанкӀэжьакъым. [[Трансамазониэ|Трансамазониэм]] и нэхъыбэхэр, BR-319 хуэдэр ([[Манаус|Манаус]] - [[Порто Вело|Порто Вело]]) къагъэшъхьэпэфхэкъым [[Уэшхыгъэ|уэшхэм я гъэр]] щыкӀидзэм.
 
1, 800 млн цӀыху дэсу [[Манаус|Манаусыр]] къалэ нэхъ ину щыт Амазонэм тету. Манаусым джылу дэсыр 50% мэхъур [[Бразил|Бразилым]] и [[Амазониэ|Амазониэм]] дэсу хъуам. Къалэм и джылэр нэхъыбэм мулатхэ 32%, еуропейхэр 32%<ref>[http://www.sidra.ibge.gov.br/bda/tabela/listabl.asp?z=cd&o=7&i=P&c=2094 Хэкумэтхымрэ Статистикэмрэ Бразилым и Институт. Манаус, Бразил. Лэжьыгъэр щышъар 2009-01-31]</ref>.
286 сатырыр
[[vi:Sông Amazon]]
[[war:Salog Amasona]]
[[xmf:ამაზონი (წყარმალუ)]]
[[yi:אמאזאנאס (טייך)]]
[[yo:Odò Amasónì]]
Къыздырахар: "https://kbd.wikipedia.org/wiki/Амазонэ"