|
}}
'''Азиэ хыв''' ([[Латиныбзэ|лат-бз.]] ''Bubalus bubalis'') - лlэужъыгъуэлӀэужъыгъуэ ''азиэ хывхэм'' ящыщу. Унагъуэ [[Гухэ|гухэм]] яхэт псэушъхьэхэм и нэхъ ин. Псэушъхьэ зэфlэувамзэфӀэувам и кlыхьэгъыркӀыхьэгъыр метрэ 3 фlэкlыуфӀэкӀыу щытыфыну. И лъэгагъыр метрэ 2 носыр, и хьэлъагъыр кг. 1000 нос, макlыумакӀыу 1200 хъуи щыlэхэщыӀэхэ, нэхъыбэм гу зэфlэувамзэфӀэувам и хьэлъагъыр кг 900 хуэдиз. Бжъакъуэхэм я инагъыр м 2 носыр, гъэчауэ зэгуэкlхузэгуэкӀху, кlыбымкlэкӀыбымкӀэ гъэзаху щытхэ, пlакlэхупӀакӀэху. Джэмхэм я бжъакъуэхэр цlыкlухуцӀыкӀуху щыт иэ я теткъым.
== ШlыпlэШӀыпӀэ здэпсохэмрэ хъумэным и гузэвэгъуэхэмрэ ==
Мы lэрысуӀэсу хывхэр здэпсохэр [[Индиэ|Индиэм]], [[Непал|Непалым]], [[Бутан|Бутаным]], [[Таилэнд|Таилэндым]], [[Лаос|Лаосым]], [[Камбоджа|Камбоджам]], [[Шри-Ланка|Шри-Ланкам]] джоуэ. ХХ лъэхъэнэм и кум нэс [[Малайзиэ|Малайзиэми]] щыпсоуахэ, ауэ джыпсту хыв мы lэрысуӀэрысу къыщынэжьакъым. Хы тlыгутӀыгу [[Миндоро|Миндором]] ([[Филиппинхэ|Филиппинхэм]]) специал хъумакlуэхъумакӀуэ Иглит зицlэмзицӀэм щыпсоуа хывцlыкlухывцӀыкӀу лlэужъыгъуэцlыкlулӀэужъыгъуэцӀыкӀу (В. b. mindorensis). Гукъэуэ, ауэ зэрыгугъэмкlэзэрыгугъэмкӀэ а лlэужъыгъуэцlыкlурлӀэужъыгъуэцӀыкӀур дунем къытенэжьакъым.
[[ФайлFile:Asiatic water buffalo in zoo tierpark friedrichsfelde berlin germany.jpg|thumb|left|220px|Берлин зоом яlыгъяӀыгъ хывхэр]]
ТхыдэмкlэТхыдэмкӀэ хывхэм я шlыналъэршӀыналъэр инышху щыт. Ди лъэхъэнэм и япэрей миным и кlэдзэгъуэмкӀэдзэгъуэм азиэ хывым шlыпlэшхуэршӀыпӀэшхуэр иубыдт [[Месопотамиэ|Месопотамиэм]] щыкlэдзауэщыкӀэдзауэ [[Джылэ Республикэ Китай|Китайм]] ишъхъэрэ лъэныкъуэм нэс.
Езы псэушъхьэхэри цlыхухэмцӀыхухэм яхуэсэжьа шъхьэкlшъхьэкӀ, нэхъыбэм джыпсту здэпсо шlыпlэхэршӀыпӀэхэр хъумакlухъумакӀу щытхэ. Азиэ хывыр XIX лъэхъэнэм [[Аустралиэ|Аустралиэм]] ирачахэ, яужым абым и ипшъэ лъэныкъуэм куэду зэхэкlахэзэхэкӀахэ.
[[Азиэ|Азиэ]] къэралхэм азиэ хывхэм я шlыпlэмрэшӀыпӀэмрэ я бжыгъэмрэ зэкlэлъыпытузэкӀэлъыпыту нэхъ цlыкlуцӀыкӀу мэхъу. Абы лажьэ зиlэрзиӀэр я шlыпlэшӀыпӀэ яубыдыра, яву, губгъуэ яшъху, къуаджэхэр тlысхутӀысху. ШlыпlэШӀыпӀэ хуиту здэпсоуфынхэр нэхъри нэхъ макlэмакӀэ мэхъухэр. ФактхэмкlэФактхэмкӀэ [[Индиэ|Индиэмрэ]] [[Шри-Ланка|Шри-Ланкамрэ]] хывхэр хуиту здэпсоуфын шlыпlушӀыпӀу къэнэжьахэр къэралхэм я паркхэм (цlэрыlуэцӀэрыӀуэ къэрал парк [[Казиранга|Казиранга]] индиэ штат [[Ассам|Ассамым]] де хыв гуп щопсо 1000 хуэдиз я бжыгъэр хъууэ). [[Непал|Непалымрэ]] [[Бутан|Бутанымрэ]] я lохурӀохур тlэкlутӀэкӀу нэхъыфlунэхъыфӀу щыт.
ПэмыкlыуПэмыкӀыу зэран яхуэхъур зэкlэлъыпытузэкӀэлъыпыту унагъуэ хывхэм зэрпыхьэхэр, я лъыр абым зэlэгъэхьэрзэӀэгъэхьэр. КlэлъыплъынКӀэлъыплъын абым гугъу lэуэӀэуэ къыкlокlыркъыкӀокӀыр хывхэм я гъунэгъу цlыхухэрцӀыхухэр зэрыпсом шъхьэкlэшъхьэкӀэ я унагъуэ хывхэр шъхьэхуиту хъупlэхэмхъупӀэхэм дагъэкlыудагъэкӀыу.
== Зэрыпсохэр ==
[[ ФайлFile:Jiangxia-buffalo-4272.jpg|thumb| rightleft|220|Махуэм и хуэбэгъуэр хывхэр псым хэсу яхьыр (ишъхъэрэ Китай)]] ▼Азиэ хывым и гъашъэр псым епхауэ щыт, псы хому ежэхым иэ псыхъурехэм. Пщэджыжьымрэ бджэхьэшъхьэмрэ шlэlэтауэшӀэӀэтауэ щыщытым дежь хывхэр хъупlэхэмхъупӀэхэм хэтхэ, икlиикӀи псыудзхэр зэзэмызэкlэзэзэмызэкӀэ я lусымӀусым и 70 %-у щыт, махуэм и хуабэгъуэр я шъхьэм нэхъ къыхэмыщу ятlэятӀэ цlынэмцӀынэм хотlысхьэхэрихотӀысхьэхэри хэсхэ. ▼
Псэушъхьэ куэдхэм я гъунэгъуху ядопсохэ [[Индиэ пэрфэбыр|индиэ пэрфэбырхэм]] (къыздэнэжьахэм де - къэрал парк [[Казиранга|Казиранга]] [[Индиэ|Индиэм]], парк [[Читуан|Читуан]] [[Непал|Непалым]]). Абдежым хывым яуж ихьэр [[Псыхэуэ хужь|псыхэуэ хужьхэмрэ]] пэмыкlпэмыкӀ бзухэмрэ, я шъхьэхэмрэ я кlыбхэмрэкӀыбхэмрэ тетlысхьэхутетӀысхьэху цlэхэрцӀэхэр къыхаху. Апхуэдэ къабзэ [[Псыалыркъэч|псыалыркъэчми]] ешъыр. Хывым и вэнвер сэбэпэгъуэ мэхъур, псы хывхэр зыхэсхэм хэхуа яуж удз къэкlыгъуэмкъэкӀыгъуэм къышъхьэпу. ▼▲Азиэ хывым и гъашъэр псым епхауэ щыт, псы хому ежэхым иэ псыхъурехэм. Пщэджыжьымрэ бджэхьэшъхьэмрэ шlэlэтауэ щыщытым дежь хывхэр хъупlэхэм хэтхэ, икlи псыудзхэр зэзэмызэкlэ я lусым и 70 %-у щыт, махуэм и хуабэгъуэр я шъхьэм нэхъ къыхэмыщу ятlэ цlынэм хотlысхьэхэри хэсхэ.
▲[[Файл:Jiangxia-buffalo-4272.jpg|thumb|right|220|Махуэм и хуэбэгъуэр хывхэр псым хэсу яхьыр (ишъхъэрэ Китай)]]
▲Псэушъхьэ куэдхэм я гъунэгъуху ядопсохэ [[Индиэ пэрфэбыр|индиэ пэрфэбырхэм]] (къыздэнэжьахэм де - къэрал парк [[Казиранга|Казиранга]] [[Индиэ|Индиэм]], парк [[Читуан|Читуан]] [[Непал|Непалым]]). Абдежым хывым яуж ихьэр [[Псыхэуэ хужь|псыхэуэ хужьхэмрэ]] пэмыкl бзухэмрэ, я шъхьэхэмрэ я кlыбхэмрэ тетlысхьэху цlэхэр къыхаху. Апхуэдэ къабзэ [[Псыалыркъэч|псыалыркъэчми]] ешъыр. Хывым и вэнвер сэбэпэгъуэ мэхъур, псы хывхэр зыхэсхэм хэхуа яуж удз къэкlыгъуэм къышъхьэпу.
[[Файл:Buffalo and egrets.jpg|thumb|left|220px|Псыхэуэхэр хывхэм гъусу яхущыт счыгъуи]] ▼Нэхъыбэм хывхэр гуп мы ину зэхэтхэ, абыхэм зы гуужъ, гукlэ зытlущ, джэм зытlущ шкlэхэр ядэкlыгъу хэтху. Зэхэтын хабзэ яlэми абым и пылъыным яуж итхэкъым нэхъыбэм. Гуужъыр нэхъыбэм лъэныкъу зеlыгъыр адрей псэушъхьэхэм я хэмыхьу, згуэрэ къатеу ешlыпхъуахэмэ, гупым якlэлъоплъ, джэм гуэрэхэр хэкlауэ щытмэ и бжьакъуэмкlэ еуэкlыурэ гупым хехуэжьыр. Щежьэхэм идежь хабзу яхэлъ зэпамыуду: джэмыжъхэр ипэм иту макlуэхэ, шкlэхэр икум итхэ, икlэм итхэр гукlэхэмрэ джэмыкlэхэмрэ. Згуэрэ къакlалъежьэмэ гупыр пабжъэхэм холъадэ, хъурей-хъурейуэ жэжу, яужым къоувыlэхэри я лъэужхэм тету яуж къыхьам йожэхэ. ▼
▲Нэхъыбэм хывхэр гуп мы ину зэхэтхэ, абыхэм зы гуужъ, гукlэгукӀэ зытlущзытӀущ, джэм зытlущзытӀущ шкlэхэршкӀэхэр ядэкlыгъуядэкӀыгъу хэтху. Зэхэтын хабзэ яlэмияӀэми абым и пылъыным яуж итхэкъым нэхъыбэм. Гуужъыр нэхъыбэм лъэныкъу зеlыгъырзеӀыгъыр адрей псэушъхьэхэм я хэмыхьу, згуэрэ къатеу ешlыпхъуахэмэешӀыпхъуахэмэ, гупым якlэлъоплъякӀэлъоплъ, джэм гуэрэхэр хэкlауэхэкӀауэ щытмэ и бжьакъуэмкlэбжьакъуэмкӀэ еуэкlыурэеуэкӀыурэ гупым хехуэжьыр. Щежьэхэм идежь хабзу яхэлъ зэпамыуду: джэмыжъхэр ипэм иту макlуэхэмакӀуэхэ, шкlэхэршкӀэхэр икум итхэ, икlэмикӀэм итхэр гукlэхэмрэгукӀэхэмрэ джэмыкlэхэмрэджэмыкӀэхэмрэ. Згуэрэ къакlалъежьэмэкъакӀалъежьэмэ гупыр пабжъэхэм холъадэ, хъурей-хъурейуэ жэжу, яужым къоувыlэхэрикъоувыӀэхэри я лъэужхэм тету яуж къыхьам йожэхэ.
Гуужъхэр апхуэдизымкlэ бзаджэ мэхъухэр я шэнкlэ, нэхъыбэм гупым хокlхэри язакъу мэпсохэ. Апхуэдэ хывыжъхэм хуэсакъу яхущытын хуэй, зэзэмызэкlэ лажьи имыlу цlыхухэми ятоуэхэр. ▼▲[[ ФайлFile:Buffalo and egrets.jpg|thumb |left|220px|Псыхэуэхэр хывхэм гъусу яхущыт счыгъуи]]
▲Гуужъхэр апхуэдизымкlэапхуэдизымкӀэ бзаджэ мэхъухэр я шэнкlэшэнкӀэ, нэхъыбэм гупым хокlхэрихокӀхэри язакъу мэпсохэ. Апхуэдэ хывыжъхэм хуэсакъу яхущытын хуэй, зэзэмызэкlэзэзэмызэкӀэ лажьи имыlуимыӀу цlыхухэмицӀыхухэми ятоуэхэр.
Тропик лъэныкъуэм щыщ псэушъхьэхэм я нэхъыбэм хуэдуи азиэ хывхэм я зэпыхьэнымрэ лъхуэнымрэ гъэм и зэманым елъытакъым. Псэфу зэрщытыр махуэ 300-340 хуэдиз, яужым джэмым зы шкlэшкӀэ къэлъхур. ШкlэмШкӀэм и цыр гъуэплъ-гъуэжьыфу щыт. Быдзычэм мазэ 6-9 хуэдиз кlэскӀэс.
Псэушъхьэ зхуэсакъын хуэуэ куэд иlэкъымиӀэкъым хывым. [[Къаплъэн|къаплъэнымрэ]] [[Щомыщ|щомышъымрэ]] зытеуэфхэр джэмыкlэхэмрэджэмыкӀэхэмрэ шкlэхэмрэшкӀэхэмрэ, гу зэфэувар [[Къаплъэн|къаплъэнми]] и къэру къыхьынукъым. Абым емылъытауэ шкlэхэмшкӀэхэм я нэхъыбэр зэхьыр хуэбэгъуэмрэ узхэмрэ.
== ТехьэпlэхэрТехьэпӀэхэр ==
* [http://www.wildcattleconservation.org/SpeciesFactSheets/BubalusArnee.htm Я бжыгъэм и lохур зтетыр www.wildcattleconservation.org дей]
| 