Амазонэ версиехэм я зэщхьэщыкӀыныгъэхэр
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
24 сатырыр
'''Амазо́нэ''' ({{lang-pt|Amazonas}}) — [[Ишъхъэрэ Америкэ|Ишъхъэрэ Америкэм]] ежэх псы, псыхъуэкӀэ, псы итымкӀэ, кӀыхьэгъымкӀэ дунем и нэхъ их.
== Нэхъышъхьэ къэӀохугъуэхэр ==
Амазонэм и нэхъыбэр [[Бразил|Бразилым]] хэт, ишъхъэрэ-къуэхьэпӀэмрэ, къуэхьэпӀэ лъэныкъуэхэмрэ [[Боливиэ|Боливиэм]], [[Перу|Перум]], [[Экуадор|Экуадорым]], [[Колумбиэ|Колумбиэм]] джоуэ хэтхэ. И нэхъыбэмкӀэ [[Амазонэ лъахъшэгъуэ|Амазонэ лъахъшэгъуэм]] ежэхурэ, [[Экуатор|экуаторым]] гъунэгъу пэщылъу, [[Атлантик океан|Атлантик океаным]] холъадэ дунем и нэхъ ин [[Делтэ|делтэ]] ишъу.
37 сатырыр
Кхъухь ӀухьэпӀэ къалэ нэхъышъхьэхэр (ипэм щыкӀэдзауэ докӀуэ): [[Белен|Белен]], [[Сантарен|Сантарен]], [[Обидус|Обидус]], [[Манаус|Манаус]] - [[Бразил|Бразилым]] ехэ; [[Икитос|Икитос]] - [[Перу|Перум]] ей.
=== ЦӀэр ===
Псым и цӀэр езытар [[Франсиско де Орейана|де Орейанэ]], псым идежь индео лъэпкъым пэкӀэхуа яуж, а лъэпкъым я бзылъхугъэхэр хулъхугъэхэм ядэкӀыгъу зауэхэт. [[Франсиско де Орейана|Де Орейанэм]] цӀэ триӀуар алыдж хъыбарыжъ [[Африкэ|Африкэмрэ]] [[Азиэ|Азиэмрэ]] щыщ [[Амазонэхэр|амазонэхэм]] ятепсэлъыхьым къыхиха, [[Геродот|Геродотым]] къиӀотахэтэр. Ауэ, хъункӀи мэхъур пэмыкӀыу, псалъэ Амазонэр хэукъэгъу [[Псалъэ гъэпцӀэгъуэ|псалъэ гъэпцӀэгъуэм]] къыхэкӀауэ, индеохэм я псалъэ ехьчым Амазонэм, эспанхэм абым хагъэгъуэщауэ, а псалъэм къикӀтэр «кхъухь зэхэкъутэ», апхуэду хыор инхэр щырикӀуэ мэхъур псымкӀэ [[Атлантик океан|Атлантикым]] щыпэкӀэхуэм дей.
[[Конкиста|Конкистар]] кӀимыдзэ кӀышъэ псым зы цӀэ иӀэкъым, индео лъэпкъу хъуам и лъэныкъуэ къэс цӀэ гуэрэ иратауэ щыта мыбыхэм хуэду: Паранагуасу (Хым и Благъэшхуэ), Гу'иерма, Солимоес пэмыкӀхэр. 1500 гъэм Висенте Яниэс Пинсон, шъэныгъэ хэлъхьэным и зекӀуэм и тхьэмадэр, япэрей еуропеуэ щыта псым ирикӀуар къагъуэта яужым, и псым уэфи хъууэ, кхъухьхэри ирикӀуэфу къишъауэ. Пинсоным псым триӀуар Санта Мариа Хы ӀэфӀ, яужым кӀэкӀ хъужьа Хы ӀэфӀ (иджыри къыздынэсым а цӀэр етӀуану зэрехьэ [[Ла Плата|Ла Платам]]). ЯужкӀэ кӀуа илъэсхэм 1502 къызэриӀохур Рио Гранде иэ Орейанэ джоуэ. Пинсон и гъусэхэм псым МаранионкӀэ йоджэхэиндеохэм я псалъэм къыхэхагъэн хъууэ а цӀэр. ЦӀэр эспан псалъэ «мараниа» (maraña) къыхэкӀынкӀи мэхъур, зэдзэкӀамэ къикӀыр пабжъэ, Амазонэм и псыхъуэр бэгъуамкӀэ зекӀуэхэми зэран куэду къахуахьауэ щыта. Тауэ щымытми [[Бразил|Бразил]] кӀуэцӀымрэ Перум и джылэмрэ псым зэреджэхэр Мараниао.
=== КӀыхьэгъыр ===
Дунем къэлъытэгъуэ къэнамкӀэ Амазонэр счыгъуи етӀуану ягъэувт и кӀыхьэгъымкӀэ [[Нил|Нилым]] яуж, я кӀыхьэгъ бжыгъэр зэрегъэкӀуэкӀыным зэгъэзэхуа гупшысэгъуэ зэ щымыӀэ шъхьэкӀи. Яужыреуэ зэрапшамкӀэ и кӀыхьэгъым иджыри км 740 хэхьа, абым амалыншу дунем и нэхъ псы кӀыхьу ишъа хъуа.
Нэхъ консерватор къэлъытэгъуэкӀэ псым кӀыхьэгъу иӀэр 6, 762 км. Ауэ, перу-бразил экспедициэ екӀуэкӀам, 2007 гхэм и бадзэуэгъуэм иухам зэрипшамкӀэ кӀыхьэгъыр 6, 800 км къыхэкӀа<ref>[http://news.nationalgeographic.com/news/2007/06/070619-amazon-river.html Amazon Longer Than Nile River, Scientists Say] National Geografic и хъыбарыкӀэхэр {{Ref-en}}</ref>. Абым псыхъуэм зэхъуэкӀыгъуэ кӀасу зэрекӀуэкӀыр егъэлъагъуэ. И пэм идежь и бгъуагъыр км 300 хуэдиз мэхъур, зэрапшар: [[Кабо до Норте|Кабо до Норте]] щыкӀэдзауэ [[Пунто Патижока|Пунто Патижока]] нэс, хы тӀыгу [[Маражо|Маражори]] хиубыду, и инагъкӀэ [[Даниэ|Даниэм]] хуэдиз мэхъур, псы [[Пара|Парами]] и пэр хэту, и бгъуагъкӀэ км 60 хуэдиз хъууэ. Амазонэм и пэм и делтэ псым игъэпшкӀуфыр [[Хы телъадэгъуэ|хы телъадэ]] - [[Хы текӀыгъуэ|текӀыгъуэхэм]] км 100 хуэдиз мэхъуфыр.
Джыпсту, куэд мышъауэ Лимэм и Хэкумэтх Лъэпкъэгъум къызэриӀохуамкӀэ, ар Дунейпсом шъэныгъэ лъэпкъэгъухэми кӀаубыдауэ Амазонэр къызхэжым и зэпэубыдыгъуэхэм иухыгъуэ ирата, [[Перу|Ишъхъэрэ Перум]] [[Андхэр|Андхэм]] къыхэжу ягъувауэ, дунем и нэхъ кӀыхьу, [[Нил|Нилым]] км 40-кӀэ и кӀыхьэгъымкӀэ фӀэкӀыу.
И къыхэжыпӀэр здыкӀидзэр Апачета къуэм дежь, Ӏуашъхьэ Кеуишам и уэс гъэпсом телъхэм къыхож Арекипа куейм, 5, 170 м лъэгапӀэм; [[Перу|Перум]], [[Колумбиэ|Колумбиэм]], [[Бразил|Бразилым]] хэжурэ км 7, 062-кӀэ [[Атлантик океан|Атлантикым]] носыр. Псы хэлъадэхэм игъусу быбжмэ [[Ишъхъэрэ Америкэ|Ишъхъэрэ Америкэм]] и къэралибгъум хож джыпӀэ хъуну - [[Бразил|Бразил]], [[Боливиэ|Боливиэ]], [[Перу|Перу]], [[Экуадор|Экуадор]], [[Колумбиэ|Колумбиэ]], [[Венесуэлэ|Венесуэлэ]], [[Гаянэ|Гаянэ]], [[Фрэндж Гуинеэ|Фрэндж Гуинеэ]], [[Суринам|Суринам]] джоуэ.
=== Зандэгъуэр ===
КъуэхьэпӀэмкӀэ икӀэ щэӀэм щымыхъукӀэ псыр и нэхъыбэм занкӀыу йожэхыр. Къапштэмэ къалэ [[Икитос|Икитосыр]] ипэ [[Атлантик океан|Атлантикым]] здыхэлъатэм км 3, 646-кӀэ пэщылъыр и лъэгапӀэкӀэ дунейхым метрэ 106 нэхъ шъхьэщыткъым. <ref>[http://www.datosfreak.org/datos/slug/bajando-el-agua-a-empujones/ Псы ечэхыгъэр] DatosFreak.org къыщыӀохуар 13-04-2010{{Ref-es}}</ref>
=== Поророка ===
{{Main|Пророка}}
И пашъхьэ лъэныкъуэм ипшъэм [[Кабо дел Норте|кабо дел Норте]] щыкӀэдзауэ км 160 кӀуэуэ зэкӀэлъыпыту хы тӀыгу бжыгъэ хэтхэ, ятӀэгъум хэкӀаху. А хэкумэтх зэхэтыкӀэм зи кууагъыр метриблым фэмыкӀыу щытым зы гулъытэгъуэ иӀэ, океаным псыр щыпэкӀэхуэм зэпоуэхэри [[Хыор|хыор]] къыхокӀыр, гъуахъу кӀуэху къэс нэхъ псынкӀэ, нэхъ лъэш хъууэ, 15 - 25 км/сэхьэтым, зыкъызэриӀэтыр 1,5 - 4 метрэ хуэдизу, псыблын зыӀэтауэ щыт.
== Гулъытыгъуэ ==
{{Reflist}}
{{Geo-stub}}
| |||