Апартхейд версиехэм я зэщхьэщыкӀыныгъэхэр
Content deleted Content added
Created page with ''''Апа́ртхейд''', '''апартеи́д'''<ref>Тэрэз джэӀэкӀэ — '''апа́ртхейд''' — макӀыу бзэ гуэрэхэм къагъэсэбэ...' |
No edit summary |
||
1 сатырыр
'''Апа́ртхейд''', '''апартеи́д'''<ref>Тэрэз джэӀэкӀэ — '''апа́ртхейд''' — макӀыу бзэ гуэрэхэм къагъэсэбэпыр</ref> ([[Африкаанс|афр-бз.]] ''apartheid'' — «зэхэдза, зэхэгъэкӀа» — зэхэгъэкӀа псоукӀэ, лэжьэгъуэ пэмыкӀхэри абым хуэду) — официал политикэ расэ [[Сегрегациэ|сегрегациэкӀэ]], нэхъышъхьэ партиэ [[Ипшъэ Африкэ Республикэ|Ипшъэ Африкэ Республикэм]] (ИАР 1961 гъэм нэс цӀэ зэрихьатэр — [[Ипшъэ Африкэ Зэгуэтыгъуэ|Ипшъэ Африкэ Зэгуэтыгъуэ]], ИАЗ) тетам [[Лъэпкъэгъу партиэ (ИАР)|Лъэпкъэгъу партиэм]] иригъэкӀуэкӀтэр.
== НэхъышъхьэпӀэхэр ==
ИАР и апартхейдым [[Банту лъэпкъхэр|бантухэм]] хухача резервациэхэм (бантустан) исынху хигъэзыхьыгъуэ ишът, а резервациэхэм езы ИАР-м елъытамэ шӀыпӀу яубыдыр тӀэкӀут, къэралым и 12 % хуэдиз. Резервациэхэм икӀыу, къалэшхуэхэм дэхьэн шъхьэкӀэ абым теухуауэ пӀалъэ яӀэн хуэйхэт (резервациэхэм щыщ джылэр пристиж зимыӀэ лэжьапӀэхэмрэ, ахъчэ макӀыу здат лэжьапӀэхэмрэ Ӏутхэт, нэхъыбэм сервисым зэпхахэм дежь). Апартхейдым и системэр щырагъэхьам [[Негроид расар|негроид]] джылэ ИАР псоуахэр цӀыхупӀалъу хъуар ятрахауэ щытауэ къэплъытэ хъуну. КъазэраӀохутэмкӀэ, егъэджэнымрэ медицинэмрэ «зэхэгъэкӀами зэхуэдэкъабзэху» щытху, ауэ, негройдхэм ялъыстэр куэдкӀэ нэхъ Ӏэуэ щытт, еурэпейхэм ям нэхърэ.
Line 12 ⟶ 11:
[[File:DurbanSign1989.jpg|right|thumb|185px|ИАР и зы хыӀуфэм дежь иӀа къэӀохугъуэ, расэ хужьым щымыщ цӀыхухэм ихьэн пӀалъэ зэрамыӀэр тету. 1989 гъэ.]]
== Апартхейдыр къызхэкӀар ==
Джыпсту хэшъыкӀыгъуэ зэриӀэмкӀэ, япэреуэ псалъэ «апартхейд» ([[Африкаанс|африкаанс]] бзэмкӀэ зэдзэкӀамэ — «зэхэгъэкӀа») къэзгъэсэбэпар 1917 гъэм [[Ян Христиан Смэтс|Ян Христиан Смэтс]], 1919 гъэм ИАР-м и примиер министру техьар. Апартхейдыр нэхъыбэм зэрапхыр ӀэнатӀэгъуэм [[Африканерхэр|африканерхэр]] нэхъыбу зэрхэтахэра 1948 щыкӀэдзауэ 1994 нэс, [[Британиэ империэ|Британиэ империэр]] XIX лъэхъэнэм щыкӀэдзауэ негройдхэр иубыдт я шӀыпӀэхэм имыкӀыу [[Каап колониэ|Каап колониэмрэ]] [[Натал|Наталымрэ]] имыхьэнхэм шъхьэкӀэ, хужьхэмрэ къуэлэнхэмрэ здисхэтэм. Негройдхэм куэчын къуэдеиракъым яхуамыдэтэр, хуиту зы куейм икӀыу пэмыкӀым кӀуэн щытхэтэкъым, абым шъхьэкӀэ тхылъ къамыштауэ, пӀалъэ яӀан, ари счыгъуи яӀыгъын хуэуэ. [[Кейптаун|Кейптаунымрэ]] Натал дэт къалэхэмрэ пӀалъэ яӀэтэкъым дыгъэр къуэхьа яуж Ӏогум дэкӀынху.
Line 24 ⟶ 22:
[[Йоханнес Герхардус Стрейдом|Йоханнес Стрейдомым]] Малана яуж примиер министру техьар, «фӀыцӀэ» африканхэм мыкуэду пӀалъэ яӀэхэтэр хэхынымкӀэ ятриха. Япэ ита ӀэнатӀэгъуэр, 1951 гъэм, хабзэ дигъэкӀат хэхыныгъэ зэхэгъэкӀа джоуэ, ауэ, конституциэм темыху мэхьчэмэм ар Зэгуэт партиэм пиубыдри, хабзэр хахыжьа. [[Капа провинциэ|Капа провинциэм]] и нэхъышъхьэ мэхьчэмэм яхуидакъым ар яшъэну, ауэ, Апеллациэ мэхьчэмэм я пыубыдыгъуэр къадиштэри а хабзэр мыхьэнэнху игъува, [[ИАР и Конституциэ|конституциэм]] зэхъуэкӀыныгъэ хэлъхьэн шъхьэкӀэ тхьэмадэхэм я 2/3 макъ хуэныкъуэт [[ИАР и Парламент|парламентым]] и лъэныкъуитӀм. Абы шъхьэкӀэ ӀэнатӀэгъуэм хабзэ къыдегъэкӀыр парламентым и нэхъышъхьэ мэхьчэмэм шъхьэкӀэ, парламентым пӀалъэ ириту мэхьчэмэм унафэ ишъар хуимыдэфу. Ар хабзэншу къалъыта Апеллациэ мэхьчэмэмрэ Капа провинциэм и мэхьчэмэмрэ. 1955 гъэм Стрейдом и ӀэнатӀэгъуэм игъэзэнкӀа Апеллациэ мэхьчэмэм тхьэмаду хэтын хуэйхэм я бжыгъэр тхум щыкӀэдзауэ пшъыкӀузым нэс, ахэри апартхейд хабзэхэм нэхъ хуэплъэкӀхэм ящыщху. А гъэ дыдэми Сенатым и хабзэ къыдокӀ, тхьэмадэ хэтхэм я бжыгъэр хигъахъу 49 щыӀар 89 носыр, икӀи, зэгъэзэхуэгъуэ ирагъэкӀуэкӀа яуж ЛъП-м пӀэуэ 79 къылъыса. ЯужкӀи парламент лъэныкъуитӀми я хасэм хабзэ къытагъэкӀ хэхыныгъэ зэхэгъэкӀам шъхьэкӀэ, абым теухуауэ Капа провинциэм зы тхылъ зэхагъэхьа «къуэлэн» хэххэм шъхьэкӀэ.
Апартхейдым и «нэхъышъхьэ хабзу» щытахэр:
* Хабзэм и гъэтэрэзыгъуэ лъэпкъ зэщымыщхэр зэрмычэнху (1949 гъ.)
* Хабзэм и гъэтэрэзыгъуэ хабзэзехьэнымкӀэ (1950 гъ.)
| |||