КӀах Адыгэбзэ версиехэм я зэщхьэщыкӀыныгъэхэр
Content deleted Content added
цӀ Adamsa123 moved page КӀахыбзэ to КӀах Адыгэбзэ |
|||
38 сатырыр
== Тхыпкъылъэр ==
'''КӀэмгуэй хьэрыфылъэ''' ( ''КӀах тхыбзэр зытет'' )
{| class="wikitable"
| style="width:
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | В в
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Гу гу
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Гъ гъ
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Гъу гъу
|-
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Дж дж
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Джъ джъ
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Дз дз
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Дзу дзу
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё
|-
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Жъ жъ
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Жъу жъу
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Жь жь
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | З з
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | И и
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й
|-
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | К к
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ку ку
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Къ къ
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Къу къу
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | КI кI
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | КIу кIу
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" |
|-
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Лъ лъ
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | ЛI лI
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | М м
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | О о
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" |
|-
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | П п
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | ПI пI
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | С с
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" |
|-
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | ТI тI
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | ТIу тIу
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | У у
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" |
|-
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ху ху
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Хъ хъ
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Хъу хъу
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Хь хь
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" |
|-
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Цу цу
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | ЦI цI
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Чъ чъ
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" |
|-
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Шъ шъ
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Шъу шъу
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | ШI шI
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" |
|-
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" |
|-
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" | Iу
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" |
| style="width:5em; text-align:center; padding: 3px;" |
|}
'''а''' [a] макъ кIыхьыр къегъэлъагъуэ. Ипэм щитым деж адрей бзэхэм къызэрыщеджэм хуэдэкъым. Псалъэм папщIэ, урысыбзэкIэ ''арбуз'' жаIэу ятхыр адыгэбзэкIэ ''Iэрбуз'' жыпIэу тхын хуейщ.
'''э''' [ă] макъ кIэщIыр къегъэлъагъуэ. Урысыбзэм хэт "а"-мрэ "о"-мрэ щытемыгъэщIапхъэм деж, абы ещхьу къеджэн хуейщ. Ипэм зэикI ирагъувэркъым. Ар псалъэм ипэм щигъэувапхъэм деи "а" ягъэув.
'''б''' [b] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар урысыбзэм хэт "б"-ми, инджылызыбзэм хэт "b"-ми ещхьщ.
'''в''' [v] макъыр къегъэлъагъуэ. Зыхэтыр къэбэрдеймрэ иджырей шэрджэсымрэ беслъэнеймрэ ябзэращ. Адрейхэм ябзэм хамэбзэм къыхэкIыу къыхэхьа псалъэхэм фIэкI хэткъым. Абы ипIэкIэ е [ż°], [ċ°] е [dż°] къокIIуэ, ауэ абыхэм иджыри дытепсэлъыхьынущ.
'''г''' [ğ] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар "г" "х"-м ещхьу къыщыппсэлъкIэщ щыхъур. Хамэбзэ псалъэхэм [g] макъыр къыщегъэлъагъуэ.
'''гу''' [g°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр къэпсэлъын щхьа [g] макъым игъусэу [w] жыIэн хуейщ.
'''гъ''' [γ] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар шхын ехыпIэ Iупхъуэр щыкIэзызкIэ къикI макъщ. Нэмыцэбзэмрэ францыбзэмрэ я R пхъашэм ещхьщ.
'''гъу''' [γ°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [γ]-рэ [w]-рэ, а [g°] къызэрапсэлъыу жыхуэсIам хуэдэу, зэщIыгъуыу къэппсэлъымэ мэхъу.
'''д''' [d] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар урысыбзэми, инджылызыбзэми хэтым ещхьщ.
'''дж''' [dž´] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [č´] макъым и къэхъукIэу, ауэ жьгъыжьгъыу щыту аращ. Нэхъ захуэу тхын хъумэ, мыр "джь"-уэ тхын хуейт, сыту жыпIэмэ, абазэбзэм хэт "дж"-р тIэкIу нэгъуэщIщи (дыдейм ещхьыр абазэбзэ "джь"-ращ). Инджылызыбзэм хэт "j"-м къызэреджэри аращ.
'''дз''' [dz] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр нэхъ ипэкIэ стхам ещхьщ, ауэ [d]-рэ [z]-рэ щызэгухьэкIэ къыхъуу аращ.
'''дзу''' [dż°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр къэбэрдеибзэм хэткъым. Зыхэтыр кIахэбзэращ. Ар зыхэт псалъэ закъуэ-тIакъуэхэм абы ипIэ къэбэрдейм [v] жаIэ. Мыр [d]-рэ [ż°]-рэ щызыгуэхьэкIэ къэхъу макъщ. [ż°]-м и къэпсэлъыкIэм иджыри сытепсэлъыхьынущ.
'''ж''' [ž] макъыр къегъэлъагъуэ. Урысыбзэм хэтым ещхьщ.
'''е''' псалъэм ипэм е макъ зешэм къыкIэлъыкIуэ къыщыкIуэкIэ [ja] къегъэлъагъуэ. Адрейхэм [e] макъыр къегъэлъагъуэ.
'''ё''' адыгэбзэм хэткъым, ауэ урысыбзэм къыхэкIа псалъэхэм хэтынкIэ мэхъу.
'''жъ''' [ż] макъыр кIахэбзэм къыщегъэлъагъуэ. Мыр [ž] макъыр [z] хуэдэу къэппсэлъымэ аращ щыхъур.
'''жъу''' [ż°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыри зыхэтыр кIахэбзэращ. ЗэрыжысIащи мыбы ипIэкIэ къэбэрдеибзэм [v] къокIуэ. Мы макъыр [w] бгъэзууэ къыщыппсэлъкIэ мэхъу.
'''жь''' кIахэбзэм [ž´] макъыр къыщегъэлъагъуэ, къэбэрдеибзэм [ż] макъыр къыщегъэлъагъуэ. [ž´]-р [š´]-м ещхьщ, ауэ макъ жьгъыжьгъщ.
'''з''' [z] макъыр къегъэлъагъуэ. Урысыбзэми инджылызыбзэми хэт [z]-м хуэдэщ.
'''и''' псалъэм ипэм е макъ зешэм къыкIэлъыкIуэ къыщыкIуэкIэ [jı] къегъэлъагъуэ (псалъэм папщIэ, ибэ [j́ıba], щIэин [ś'ajın]). Адрейхэм [i] макъыр къегъэлъагъуэ (псалъэм папщIэ, зыри [zıri]).
'''й''' [j] макъыр къегъэлъагъуэ.
'''к''' [k] макъыр къегъэлъагъуэ. [kh]-уэ жыпIи хъунущ, сыту жыпIмэ, [k]-р [h]-м хэхьэж хуэдэу къапсэлъыри.
Псалъэ закъуэтIакъуэмрэ хамэбзэ псалъэхэмрэ фIэкIа хэткъым.
'''ку''' [k°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [k]-рэ [w]-рэ щызэгухьэкIэ хъу макъщ; нэхъ ищхьэкIэ [g°] къызэрапсэлъыу жыхуэтIам хуэдэу мыри къапсэлъ.
'''кхъ''' [q] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [q']-р [x]-м хэхьэжу къэпсэлъын хуейщ.
Зыхэтыр къэбэрдеибзэмрэ беслъэнеибзэращ, ауэ шапсыгъыбзэмрэ бжьэдыгъубзэмрэ мыбы нэхъ ещхьу макъ къапсэлъ. Арщхьа абыхэм къ хьэрф фIэкIа къагъэсэбэпкъым.
'''къ''' и нэхъыбэм [q'] макъыр къегъэлъагъуэ, ауэ [q] макъым нэхъ ещхьыу къапсэлъынкIи мэхъу (п.п., шапсыгъхэмрэ бжьэдыгъухэмрэ). Мыр [g] макъым тIэкIу ещхьщ, ауэ джийм къокI, жьыр быударэ зэуэ къыщибгъэкIкIэ.
'''къу''' и нэхъыбэм [q°'] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар [q']-мрэ [w]-мрэ зэгъусэу къыщыппсэлъкIэ къокI; [q']-р джийм къикIыу, [w]-р IупэкIэ щIыбгъужыу.
'''кI''' е [č´'], е [k´'], иныкъуэхэм деи [k'] къегъэлъагъуэ.
[č´'] макъыр [č´] хэкъузауэ къыщыппсэлъкIэ мэхъу. Япэм абы ипIэ къапсэлъыу щытар [k´'] макъыращ; ар [k´] макъыр хэкъузауэ къыщыппсэлъкIэ мэхъу. Нобэ ар къэзыпсэлъхэр джылахъстэнейхэмрэ, хыIуфэ шапсыгъхэмрэ, IэщIыбым щыIэ адыгэхэмрэщ. Мы хьэрфыр псалъэ закъуэтIакъуэм [k']-уэ къыщапсэлъ (п.п., шкIэ, ткIий, IэшкIэ).
'''кIу''' [k°'] макъыр къегъэлъагъуэ. Мы макъыр [k']-мрэ [w]-мрэ зэгъусэу къыщыппсэлъым мэхъу.
'''л''' [ĺ] макъыр е [l´] макъыр къегъэлъагъуэ. [ĺ] макъыр адыгэбзэ фIэкIа нэмыщIыбзэхэм хэту къыщIэкъынукъым. Ар къыщыппсэлъкIэ бзэгупэр ищхьэ дзапэфIанэхэм я лъащIэм нэмысу Iущхьэм кIэрыпкъузэу жьыр лъэщу бгъэвуун хуейщ. Адыгэм языныкъуэхэм [l´]-уэ къапсэлъ. Ар урысыбзэм "ль"-м къызэреджэм ещхьщ.
'''лъ''' [ł] макъыр къегъэлъагъуэ. Мы макъыри къыщыппсэлъкIэ бзэгупэр ищхьэ дзапэфIанэхэм я лъащIэм нэмысыпэу кIэрыкъузэн хуейщ, ауэ жьы къипгъэкIыр бгъэвуунукъым.
'''лI''' [ł'] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [ł]-м ещхьщ, ауэ къыщыппсэлъкIэ джийми макъ къигъэIукIын хуейщ. КъэпсэлъыкIэу 2 иIэщ.
'''м''' [m]
'''н''' [n]
'''о''' Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм [o] къыщегъэлъагъуэ, Адыгэ Республикэм [wă] къыщегъэлъагъуэ (хамэбзэ псалъэхэм нэмыщI). Къэбэрдеибзэм хэт [o]-р е [ă]-м къыхокI (п.п., сощIэ / сэшIэ), е [aw]-м къыхокI (п.п., дотэ / даутэ).
'''п''' [p].
'''р''' [r]
'''с''' [s]
'''т'''
'''у''' [w]
'''ф''' [f]
'''х'''
'''I''' [?] макъыр къегъэлъагъуэ (едэIуэн). Мы макъыр [q'] макъым ещхьу къапсэлъ, икIи а макъым къыхокI, е, нэгъуэщIыу жыпIэмэ, мы макъым ипIэкIэ япэм [q'] къапсэлъыу щытауэ жыпIэ хъунущ. Нобэ къыздэсым адыгэм [?] макъым ипIэ [q'] къэзыпсэлъ яхэтщ, псалъэм папщIэ, убыххэм, хьэкIувхэм. Мы макъыр зыхэт адыгэ псалъэхэм хуэзэ адзыгъэ псалъэхэм мыбы ипIэ къакIуэр [q'] макъыращ (п.п., ад. Iэзэ - адз. aq'aza). Адыгэми адзыгъэми я сабийхэм псалъэкIэ зыщырагъащIэм деж [q'] къапсэлъыу щIадзэн ипэ [?] къапсэлъ. ИкIи, нэхъ ищхьэкIэ зэрыстхащи, [q'] макъыр [?] макъым хуокIуэ (п.п., къэбэрдей адыгэхэм "-къым" суффиксым ипIэ "-Iым" къапсэлъ). Мы макъым и къэпсэлъыкIэр гурыгъэIуэгъуейщ, ауэ урысыбзэ, тыркубзэ е нэмыщIыбзэхэм макъ зешэхэм ипэ и нэхъыбэм итщ мыр. НыгъуэщIыу жыпIэмэ, мы макъыр къэпсэлъын щхьэкIэ макъ зешэ гуэр жьыр къыумыгъэкIыу быубыдарэ зэуэ къигъэIукIын хуейщ.
'''Iу''' [?°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [?] макъымрэ [w] макъымрэ зэгъусэу къыщыппсэлъкIэ къокI. НыгъуэщIу жыпIэмэ, джиймкIэ [?] къыбогъэкI, ар къыщикI дыдэми IупэкIэ [w] къыбопсэлъ.
| |||