Уикипедиэ

Эрнан Кортес версиехэм я зэщхьэщыкӀыныгъэхэр

Browse history interactively
← Япэ ит зэгъэзэхуэжыныгъэрКъыкӀэлъыкӀуэ зэгъэзэхуэжыныгъэр →
Content deleted Content added
VisualWikitext
цӀNo edit summary
No edit summary
23 сатырыр
| Commons = Hernán Cortés
}}
'''Фернандо Кортес Монрой Писарро Алтамирано''' ({{lang-es|Fernando Cortes Monroy Pizarro Altamirano}}), къыздэхъуар [[Медейин|Медейиным]] [[Эстремадура]] провинциэм 1485 гъэм; дунем здехыжьар [[Кастийеха де ла Куэста]] [[Андалусиэ|Андалусиэм]] 1547 гъэм дыгъэгъазэм и 2. Нэхъ зэрацӀыхур Фернандо, Эрнандо, Фернан иэ Эрнан Кортес ([[Эспаныбзэ|эсп-бз.]] ''Hernan Cortes'') — [[Эспаниэ|Эспаниэм]] и конкистадор, [[Мексикэ|Мексикэр]] зыубыду [[Ацтекхэр|ацтекхэм]] я къэралыр хэзгъэкӀуэдар. Пщы [[Карл V Габсбург|Карл V]]-м ӀэнатӀэ Marques del Valle de Oaxaca (Оахакэ къуэм и маркиз). И гъашъэм тепсэлъыхьу тхылъ мащӀэ къэнахэр, абы шъхьэкӀэ тхыдэщӀэныгъэм и лъэжьыгъэхэр Ӏэуэ зэхокӀхэр я гупшэсыгъэхэмкӀэ.
 
== КӀэлэгъуэм и биографиэ ==
[[Медеджин|Медеджиным]] къэхъуа [[Эстремадура]] провинциэм, апщыгъуэ зэманым пэщтыхьей [[Кастиджэ|Кастиджэм]], 1485 гъэхэм ядежь. Ядэр лъэпкъыжъдыдэм щыщт ауэ мылъкур ӀэкӀэкӀри дзэм капитану къулыкъу ихьт. ЯдэмкӀэ Кортесыр Николас де Овандо Ӏыхьлы хухъут -— япэрей тхьэмадэ [[Эспаниолэ|Эспаниолэм]]. ЯнэмкӀэ Кортесыр [[Писарро Франсиско|Франсиско Писарро]] и къуэш хъут -— [[Перу|Перур]] зыубыдам (пэмыкӀ и Ӏыхьлы, абыи Франсиско Писарро ицӀу Кортесым дэкӀыгъуа Мексикэр щаубыдым).
 
Кортесым дэкӀыгъуа и гъашъэтхыдэр зытх -— Франсиско Лопес де Гомара и гугъ зэришътэр, сабий къэрууншу, куэду сымэджауэ, абым шъхьэкӀэ кариерэ къыхухахтэр иэ юристу иэ шоджэну. 14 илъэсищым дежь [[Саламанка]] и университетым кӀагъэхьэ. А зэманым и хъыбар къэнэжьакъым ауэ пщым хутхахэмкӀэ Кортесым пӀалъэр зэригъашъэт икӀи латиныбзэри ишъэт.
 
ИлъэситӀ текӀауэ Кортесым университетыр фӀэхедзэ, ядэм абымкӀэ игу щигъэкӀауэ, икъуэмкӀэ унагъуэр къэзӀэтыжьын зигугъам. Яужым Кортесыр нотариусу лэжьа [[Севиджэ|Севиджэм]].
47 сатырыр
Кортес и дзэм хэтар: лъэс шъауэгъу 518 нэрыбгэ, шу шъауэгъу 16 нэрыбгэ (абыхэм я зытӀущым зэхэдзауэ зы шы нэхъ ямыӀу, Алварадоми хуэду), аркебузэзехьу 13 нэрыбгэ, арбалетзехьу 32 нэрыбгэ, хызекӀуэ шъауэгъу 110 нэрыбгэ, унэӀуту 200 - кубэ индейхэмрэ африкэм щыщхэмрэ, пщылӀрэ мылъку зехьэрэ хуэдэху. Шыуэ 32, топфочу 10, фалконету 4.
 
Экспедициэр гъогу ящӀэгъэхэмкӀэ ежьа [[Юкатан]] хы тӀыгуныкъуэм и Ӏуфэмидежь. Япэреуэ Америкэм и цивилизациэшхуэм щыпэкӀэхуахэр псыхъурей [[Косумел]] идежь, апщыгъуэм [[Майахэр|майахэм]] я пщы къэрал Экаб здэщыӀам, тхьэлъэӀупӀу щыта шӀылэжьыгъэм и тхьэ [[Иш Челъ]]-гуащэ. Эспанхэм тхьэлъэӀупӀэр трахын якъутэн ягугъэ тхьэлъэӀур зэрагъэкӀуэкӀыр щалъагъум. БзэзэдзэкӀыу япэреуэ яӀэр индей пщылӀ-шъауэ , абым хъыбар къахуиӀуэта Херонимо де Агилияре шъхьэкӀэ, эспан шоджэн, майэхэм яубыдауэ яхэса, я бзэр зэригъашъу. Экспедициэм бзэзэдзэкӀынымкӀэ и нэхъышъхьэ яужым хъуа. 1519 гъэм гъатхэпэм Кортесым формалу [[Юкатан|Юкатаныр]] эспаниэ шӀыпӀэхэм хигъэхьа (ауэ хабзэгъэмкӀэ ар щыхъуар 1535 гъэм къуэдей). Яужым экспедициэр хы ӀуфэмкӀэ ежьа, гъатхэпэм и 14 Табаско и псыхъуэм нэсахэ. Эспанхэр индей къуаджэм теуэхэри ауэ дышъэ зыхуэяр ягъуэтакъым. Табаско идежь Кортесым тыныгъэ куэд къырат индей пщыхэм, дышъэ куэду, бзылъхугъэ 20, абыхэм [[Малинче]] яхэту, яужым Кортес и бзэзэдзэкӀрэ и шъхьэгъусэрэ хъуар. Зэуэ чыристан диным хагъэхьа, эспанхэр «дония МаринакӀэ» еджэхэт.
[[Файл:Zempoala-06.jpg|thumb|left|300px|Тотонакахэм я къалэ нэхъышъхьэ Семполаум къэлыжьа lуашъхьэхэр]]
Табаско идежь эспанхэм къэралышхуэ Мешико и хъыбар къашъэр, материкым и кум хэлъу, абым цӀэ «Мексикэр» къыхокӀыр. 1519 гъэм бадзэуэгъуэм Кортес и экспедициэр Мексикэ хыжэм иде къокӀыр, абдежым [[Веракрус]] быдапӀэр халъхьэ, иджырей къалэм км 70 пэщылъу. АбымкӀэ Кортесыр эспан пщым и ӀэнатӀэм занкӀыу кӀохьэр. И джылэм заӀэту пэмыувэн шъхьэкӀэ Кортесым унафэ етыр кхъухьхэр ягъэсыну. Гарнизоныр къэгъанэри Кортесыр къэралыкум йохьэр. Япэреуэ лъэпкъ хэхьахэр тотонакхэра, я къалэ Ӏэташъхьэ Семпоалум Кортесыр зауэншу дохьэ. Абдежьым лъэпкъ хасэ пщы 30-м унафэ къыдахыр [[Ацтекхэр|ацтекхэм]] зауэ иратыну. Иджы Кортес и дзэм и нэхъыбэр къыхэхьа лъэпкъ тотонакхэм ящыщт. Тотонакхэм тхылъ кӀатхэ [[Мексикэ|Мексикэр]] яубыда яуж лъэпкъыр хуиту къэнэну, ауэ а тхылъым итар ягъэзэнкӀэжьакъым эспанхэм.
 
1519 гъэм шышъхьэӀум и 16 эспанхэр [[ТеночтилӀан|ТеночтилӀаным]] дохьэхэ. Кортесым иӀэр -— лъэс шъауэгъуэ 500, шу шъауэгъуэ 16, тотонакхэм ящыщу мин 13 хуэдиз шъауэгъуэ. Шъауэгъуэ къэрууфӀэ конкистадорхэм здагъуэтыр къушъхьэ лъэпкъ хуит ЛӀаскал идежь, [[Ацтекхэр|ацтек]] лъэпкъ зэгуэтхэм язауэхэм. Зэр хэхьар иригъэубыдын шъхьэкӀэ ЛӀаскалхэм я пщым Кортесым и пхъур ирет ШикотенкалӀ, яужым Кортесым пшъашъэр Алварадом иретыжьыр, Луиса де ЛӀаскала триӀуауэ, Алварадом и зукӀу хъуам яужым хэта дэкӀыгъу. Кортес и дзэр абдежьым шъауэгъуэ минищкӀэ лӀаскаланхэмкӀэ хэхъуа. ЛӀаскалар эспаниэ ӀэнатӀэм и къэру хъуа [[Мексикэ]] Ӏыгъыным, а лъэпкъым эспаниэм и колониэ ӀэнатӀэр трамгъэкӀыхукӀэрэ уасэпӀалъэр итакъым.
[[Файл:Matanza de Cholula - Lienzo de Tlaxcala.jpg|thumb|220px|Чолулэ екlуэкlа зауэр. Индейхэм я тхыгъэ]]
1519 гъэм жэпуэгъуэм Кортес и дзэр Чолулэм нэса - къалэ етӀуанэ и инагъумкӀэ [[Мексикэ|Мексикэ Курытым]], тхьэлъэӀупӀэ нэхъышъхьэ абдежь иса лъэпкъхэм я диным. КъызхэкӀам гурыӀуэгъуэ имыӀу Кортесым джылэ абым дэсар ириха, къалэри ныкъуэ гъэсу къыгъэна.
63 сатырыр
== ТеночтилӀан и хэкӀуэдэгъуэр «Гузавэгъуэ жэшымрэ» ==
[[Файл:Battle Spanish Otomies Metztitlan.jpg|270px|left|thumb|ТеночтилӀан зауэ.]]
Арварадор Кортес щымыӀэхукӀэрэ лъыгъажэ политикэ иригъэкӀуэкӀа, лажьэ зимыӀэ ацтек уэркхэр зэтриукӀауэ, лъэпкъджэку щырагъэкӀуэкӀым. Ацтекхэм лӀатоанэ кӀэуэ хахри -— КуилӀауака, зауэм зыхуагъэхьэзырын кӀадза, эспанхэм пэувэну. 1520 гъэм мэкъуауэгъуэм и 24 къалэм Кортес къыгъэзэжьа. Кризисым и зыӀэтыгъуэ нэхъ иним, Мантесумэр хэкӀуэда (1520 гъэм мэкъуауэгъуэм и 27 иэ 30). Эспанхэм зэрджаӀэмкӀэ [[Моктесума II|Моктесумар]] зыукӀар индей зызӀэтахэр, индей хъыбарышъэхэмрэ иджырей тхыдэшъэныгъэ лэжьыгъэхэмрэ зэрагугъэмкӀэ [[Моктесума II|Моктесумар]] зыукӀар езы эспанхэмра, Ӏэнэмэт зыхуэмныкъуэжь щыхъум.
 
Эспанхэм я лъырыжэ дэкӀыжьыгъуэр бадзэуэгъуэм и 1 цӀэ траӀуэр «Гузавэгъуэ жэш». Артелериэу хъуар я ӀэкӀэкӀа, дышъэ [[ТеночтилӀан|ТеночтилӀаным]] къыдахауэ хъуар яфӀэкуэда. ХэкӀуэдауэ хъуам я бжыгъэр гъэзэнкӀэн гугъ мэхъур, нэхъ ин дыду къэзыӀохур Бернал Диас - эспану 1 000 хуэдиз хэкӀуэдауэ, Кортесым зэритхымӀкэ 150 нэхъ хэкӀуэдакъым. Езы Кортесым макӀэ итхыр «Гузавэгъуэ жэшым» шъхьэкӀэ. Нэхъ зызгъэлъэгъуар зауэнымкӀэ Алварадо лейтенантым.
101 сатырыр
* '''Дониа Каталина Кортес де Сунига,''' къэхъуа нэуж зэуэ лӀа 1531 гъэм.
* '''Дон Мартин Кортес и Рамирес де Орелиана,''' 1532 гъэм къэхъуа. И Ӏыхьлы де Орелиа къычауэ щыта, унагъуэм бын ягъуэтакъым. Мартин Кортесыра маркиз дел Вадже пӀэр къызлъысар.
* '''Дониа Мария де Кортес и Сунига,''' 1533-15361533—1536 гъэхэм я зэхуакум къэхъуа. Етхуанэ граф Лунэм дэкӀуауэ щыта.
* '''Дониа Каталина де Кортес и Сунига''' 1533-15361533—1536 гъэхэм я зэхуакум къэхъуа. Ядэр дунем ехыжьа яуж куэд имыхьу езыри кӀэлъыкӀуэжьа.
* '''Дониа Хуана де Кортес и Сунига,''' 1533-15361533—1536 гъэхэм я зэхуакум къэхъуа. Герцог де Алкала дэкӀуат, бын иӀа.
 
И фыз къымычахэми бын къахуигъэна Кортес:
Къыздырахар: "https://kbd.wikipedia.org/wiki/Эрнан_Кортес"