Эрнан Кортес версиехэм я зэщхьэщыкӀыныгъэхэр
Content deleted Content added
No edit summary |
|||
23 сатырыр
| Commons = Hernán Cortés
}}
'''Фернандо Кортес Монрой Писарро Алтамирано''' ({{lang-es|Fernando Cortes Monroy Pizarro Altamirano}}), къыздэхъуар [[Медейин|Медейиным]] [[Эстремадура]] провинциэм 1485 гъэм; дунем здехыжьар [[Кастийеха де ла Куэста]] [[Андалусиэ|Андалусиэм]] 1547 гъэм дыгъэгъазэм и 2. Нэхъ зэрацӀыхур Фернандо, Эрнандо, Фернан иэ Эрнан Кортес ([[Эспаныбзэ|эсп-бз.]] ''Hernan Cortes'') — [[Эспаниэ|Эспаниэм]] и конкистадор, [[Мексикэ|Мексикэр]] зыубыду [[Ацтекхэр|ацтекхэм]] я къэралыр хэзгъэкӀуэдар. Пщы [[Карл V Габсбург|Карл V]]-м ӀэнатӀэ ''Marques del Valle de Oaxaca'' (Оахакэ къуэм и маркиз). И гъашъэм тепсэлъыхьу тхылъ мащӀэ къэнахэр, абы шъхьэкӀэ тхыдэщӀэныгъэм и лъэжьыгъэхэр Ӏэуэ зэхокӀхэр я гупшэсыгъэхэмкӀэ.
== КӀэлэгъуэм и биографиэ ==
53 сатырыр
1519 гъэм шышъхьэӀум и 16 эспанхэр [[ТеночтилӀан|ТеночтилӀаным]] дохьэхэ. Кортесым иӀэр — лъэс шъауэгъуэ 500, шу шъауэгъуэ 16, тотонакхэм ящыщу мин 13 хуэдиз шъауэгъуэ. Шъауэгъуэ къэрууфӀэ конкистадорхэм здагъуэтыр къушъхьэ лъэпкъ хуит ЛӀаскал идежь, [[Ацтекхэр|ацтек]] лъэпкъ зэгуэтхэм язауэхэм. Зэр хэхьар иригъэубыдын шъхьэкӀэ ЛӀаскалхэм я пщым Кортесым и пхъур ирет ШикотенкалӀ, яужым Кортесым пшъашъэр Алварадом иретыжьыр, Луиса де ЛӀаскала триӀуауэ, Алварадом и зукӀу хъуам яужым хэта дэкӀыгъу. Кортес и дзэр абдежьым шъауэгъуэ минищкӀэ лӀаскаланхэмкӀэ хэхъуа. ЛӀаскалар эспаниэ ӀэнатӀэм и къэру хъуа [[Мексикэ]] Ӏыгъыным, а лъэпкъым эспаниэм и колониэ ӀэнатӀэр трамгъэкӀыхукӀэрэ уасэпӀалъэр итакъым.
[[Файл:Matanza de Cholula - Lienzo de Tlaxcala.jpg|thumb|220px|Чолулэ екlуэкlа зауэр. Индейхэм я тхыгъэ]]
1519 гъэм жэпуэгъуэм Кортес и дзэр Чолулэм нэса
[[Ацтекхэр|Ацтекхэм]] я къалэ нэхъышъхьэм идежь здэкӀуэм, эспанхэм вулкан [[ПопокатепелӀ]] къагъуэтыр ([[НауалӀыбзэ|науалӀыбзэкӀэ]] «Тутын ефэ Ӏуашъхьэ»). Кортес и офицер
[[ТеночтилӀан|ТеночтилӀаным]] эспанхэр щихьэр 1519 гъэм шъакӀуэгъуэм и 8, ацтекхэм я лӀатоан (пщы) [[Моктесума II]]-м зауэншу къыригъэблэгъахэ, Кортесым дышъэкӀы Ӏэшъагъэ бжыгъэхэр иритауэ, абымкӀэ эспанхэр нэхъри къызэкӀэстауэ къэралыр яубыдыну. Тхылъ иригъэкӀуэкӀахэмкӀэ Кортесым къызэриӀуэтамкӀэ джылэ зыпэкӀэхуахэм езымрэ и гъусэхэмрэ тхьэ [[КецалъкоалӀ|КецалъкоалӀым]] къыгъэкӀуаху къалъытэхэт, абы шъхьэкӀэ ипэмкӀэ ямызауэ дахагъэкӀэ къырагъэблэгъахэт. Иджырей тхыдэшъэныгъэм и лэжьыгъэхэм ар зэпаубыдыр. КӀэх шъауэ индей хъыбарышъэхэм къаӀохуа быдапӀэ [[Веракрус|Веракрусым]] зэртеуар, абым яужы къыкӀэкӀын Кортесым гугъэ щышъар ацтекхэм я пщыр иубыдын.
Эспанхэмрэ лӀаскалан шъауэгъуэхэмрэ пщым и зы унэр яубыдри кӀэтӀысхьахэ, яужым абдежьым къэрал мылъкулъэри къагъуэта. Мантесумэм [[Карл V Габсбург|Карл V]]-м и ӀэнатӀэм кӀэувэну хагъэзыхьа, унэ яубыдам къыкӀанэри. Илъэс ныкъуэ текӀауэ, зэфӀэувэныгъэ хэрзынэ щымыхъум Кортес хъыбар къынос Веласкесым дзэ Панфило де Нарваэса къыригъэжьауэ [[Мексикэ|Мексикэм]], кхъухь 18 зэхэту, унафэ Кортесыр яубыду [[Куба|Кубам]] нагъэсыну яӀу. Зэманыр Ӏэуэ зэӀыхьэт: Кортесым къалэм и нэхъышъхьу лейтенант Алварадор къэгъанэ, шъэуэгъуэ 100 дэкӀыгъуи, езым 300 нэрыбгэ игъусу [[Веракрус|Веракрусым]] йожьэ
== ТеночтилӀан и хэкӀуэдэгъуэр «Гузавэгъуэ жэшымрэ» ==
65 сатырыр
Арварадор Кортес щымыӀэхукӀэрэ лъыгъажэ политикэ иригъэкӀуэкӀа, лажьэ зимыӀэ ацтек уэркхэр зэтриукӀауэ, лъэпкъджэку щырагъэкӀуэкӀым. Ацтекхэм лӀатоанэ кӀэуэ хахри — КуилӀауака, зауэм зыхуагъэхьэзырын кӀадза, эспанхэм пэувэну. 1520 гъэм мэкъуауэгъуэм и 24 къалэм Кортес къыгъэзэжьа. Кризисым и зыӀэтыгъуэ нэхъ иним, Мантесумэр хэкӀуэда (1520 гъэм мэкъуауэгъуэм и 27 иэ 30). Эспанхэм зэрджаӀэмкӀэ [[Моктесума II|Моктесумар]] зыукӀар индей зызӀэтахэр, индей хъыбарышъэхэмрэ иджырей тхыдэшъэныгъэ лэжьыгъэхэмрэ зэрагугъэмкӀэ [[Моктесума II|Моктесумар]] зыукӀар езы эспанхэмра, Ӏэнэмэт зыхуэмныкъуэжь щыхъум.
Эспанхэм я лъырыжэ дэкӀыжьыгъуэр бадзэуэгъуэм и 1 цӀэ траӀуэр «Гузавэгъуэ жэш». Артелериэу хъуар я ӀэкӀэкӀа, дышъэ [[ТеночтилӀан|ТеночтилӀаным]] къыдахауэ хъуар яфӀэкуэда. ХэкӀуэдауэ хъуам я бжыгъэр гъэзэнкӀэн гугъ мэхъур, нэхъ ин дыду къэзыӀохур Бернал Диас
Зэпэубыдыгъу щытыр конкистэ тхыдэм «Отумбэ щекӀуэкӀа зауэ» 1520 гъэм бадзэуэгъуэм и 7, иджырей тхыдэшъэныгъэ лэжьыгъэхэм ао таурыхъхэм ящыщу къалъытэ. Официалу къызэралъытэмкӀэ [[ацтекхэр]] яуж ихьэхэ, ауэ эспанхэм я къэру нэхъ къыхьа, индей дзэр хэкӀуэда. Кортесымрэ и шъэуэгъэ дэкӀыгъумрэ аргуэру гуфӀэгъуэкӀэ къырагъэблэгъахэ [[ЛӀаскал]] идежь, абдежьы нэхъ тэрэзу [[ТеночтилӀан|ТеночтилӀаным]] теуэн зыхуагъэхьэзырын кӀадзахэ. Эспанхэм я къэрур нэхъ къэзыхьар иджыри индейхэм уз хахьахэм гриппымрэ фэрыгъэзымрэ. Фэрыгъэзым ихьар КуилӀауак, абым яуж ацтекхэм я пщыуэ хахыр Куаутемок, абым яуж фӀэкӀа пщы техьэжьакъым. [[ЛӀаскал]] идежь Кортес иде [[Куба|Кубам]] къыкӀауэ дзэ дэӀэпыкъуэгъуэ къынос, артилериэ иджы яӀэ, кхъухьхэр яшъым кӀадзэ. Кхъухьхэр зэпкъырыхауэ индей мылъкузехьэхэм псыхъурей [[Тескоко|Тескоком]] и Ӏуфэм къахьхэр.
76 сатырыр
1524 гъэм Кортесым ӀэнатӀэ генерал-капитан ират, аргуэру колониэ кӀэ яшъам Эспаниэ КӀэ Хымрэ Океанымрэ. А унафэм дэкӀыгъу эспаниэ пщым и лъэжьыгъыплӀ къэкӀуа (Пщым и Аудиенциэ), администрациэм и системэр зэфӀэгъувэным елэжьынэху, Кортесми и ӀэнатӀэм лей къыхимыхын шъхьэкӀэ. А зэманым Кортес лъэжьыгъэшхуэм яуж итт, [[ТеночтилӀан]] зэхэкъутам идежь къалэ кӀэуэ зэтрилъхьэт Мехико, эспаниэм и хапӀэ кӀэ яубыдахэм и ӀэнатӀэр здыдэлъа. Чылисэ куэд ящыт, хъыбар Гомаро къыгъэнахэмкӀэ Кортесым нузыр зтриӀуа, индейхэм я пирамидэ зэхикъутахэм чылисэ 365 тришъыхьыну, илъэспсом цӀыхухэр абыхэм екӀуэлъэфыну. Кортесым и шъэуэгъуэхэр зекӀуэхэм иригъэжьэн кӀидза [[Америкэ|Курыт Америкэм]] и пэмыкӀ индей къэралхэр иубыдыным шъхьэкӀэ. Апхуэду Алварадор [[Гутемала|Гуатемалам]] игъэкӀуа. Кортесым [[Фошыгъубгъэн|фочыгъубгъэн]] гъэкӀыныр къыригъэжьа [[Мексикэ|Мексикэм]] африкэм пщылӀхэри къыричын кӀидза, губгъуэхэм щигъэлэжьэн шъхьакӀэ.
1523 гъэм эспан пщым Хуан де Гарая ирегъажьэ Ишъхъэрэ Мексикэр иубыдын шъхьэкӀэ, Кортесым ар къыхуимыӀоху. Лъыгъэжэшхуэ къыхэкӀа зауэм Веласкес, Герая, Фосеко епископымрэ Кортесыр ятекӀуа, ауэ Мехико къэгъанэри [[Ондурас]] иубыдыну экспедициэ йожьэ (
Апщыгъуэм пщыр [[Джэрмэн|Джэрмэным]] щыӀэт, католикхэмрэ протистантхэмрэ я зауэр зэригъэзаху. [[Эспаниэ|Эспаниэм]] и Ӏохухэр зезыхьэтэр Адриан архиепископым. Абым идежь лъэӀуэгъуэ здыхуэкӀуар Хуан Понсе де Леон II (Флорида япэреуэ зыгъуэтам и къуэ), Кортесыр хабзэншу игъэлъагъу, укӀын хуэуэ лъаӀу. Оппозициэр нэхъ ин хъут, 1527 гъэм Кортесым и пӀэр къэгъанэри 1528 гъэм [[Эспаниэ|Эспаниэм]] къэгъэзэжьыр, лэжьыгъэ ишъахэр къыӀохужьын шъхьэкӀэ.
| |||