Африкэ Лъэпкъхэр версиехэм я зэщхьэщыкӀыныгъэхэр

Лъэпкъ-културэмкlэ Африкэм ишlыгур тlууэ зэгокlыр "тхыдэ-лъэпкъ хэкукlэ" - Ипшъэ Африкэрэ Тропик Африкэрэ. Тропик Африкэм абы пэмыкlыу 6 хеубыдэ "тхыдэ-лъэпкъ хэку" ( ТЛъХ ):

* Экуадор Африкэ ( Къуэхьапlэ Тропик Африкэ )

Зэргуэчыр Мысыр-Суданрэ Магриб-Мавританрэ "тхыдэ-лъэпкъ хэкукlэ" ( ТЛъХ ).

Щыпсоухэр: хьарыпрэ бербер лъэпкъхэмрэ, афразий бзэ-лъэпкъкlэ псалъэху, ишъхъэрэеуропэ иэ ху курыт раса цlыкlум ящыщу. Джылэм я нэхъыбэр мыслимэн диным пылъ, копот-лъэпкъым щымыхъукlэ ( пэсырей мысыр лъэпкъым къатекlа ) - ахэр чыристэнхэ.

Я лэжьыгъэр нэхъыбэм губгъуэ-зехьа ( Нил ипсыхъуэмрэ оазисхэмрэ ), жыгхадэ, санэхухадэ, чыцlыбжьэ lарысэ ягъэкl, хьарыпхэмрэ ( бедуинхэр ) берберхэмрэ я ныкъуэр къушъхьа иэ пшахъуалъэ лъэныкъуэхэм дэсхэр куэч-псоукlэ зэрахьа. Махъшэ, былым, шы, шыд зэраху. Я щыгъыныр - джанэ кlыхь, пшъампlэ хъуэреуэ къыхауэ, гъуэнчэдж илъапэмкlэ зэв хъууэ, къэптlал lамэ зэрахьа. Куэч-лъэпкъхэм я хабзэмкlэ иджыри къыздынэсым лъэгум ису машхэхэ, загъэпсэху икlи щожэуйхэ. Я шхыныр - пlастэ мы lув lамэ, шху, кус-кус, лы гъэжьа ( такъыру, нафlэм телъу иэ цlыкlу упкlэтауэ ), бжъэжъей, хьалывэ, джэш-чыпс lамэ, чыпс-сыр, пхъышъхьа-мышъхьа гъэгъуа, щей, къэхьэуэ. Я унэхэр ятlэ удынам иэ семаным къыхашъыкl, унашъхьар занкlыу, ишъхьагъумджэхэр пкlантlэмкlэ плъэуэ, урамымкlэ кlэхьапlэм фlэкlэ хуэмыгъэзауэ.

Шlыпlэр: [[Эфиопиэ|Эфиопиэм]] инэхъыбэр, [[Эритреэ|Эритреэр]], [[Джибути|Джибути]], [[Сомали|Сомалир]], [[Кениэ|Кениэм]] ипшъэ-къуэкlыпlэмрэ къуэкlыпlэмрэ джоуэ хеубыдэ. Лъэпкъ дэсхэм я нэхъыбэр зэрыпсалэр эфиопыбзэхэмкlэ ( амхарэ, тигре, тиграи, гераге, харари пэмыкlхэмкlэ ), кушитбзэхэмкlэ ( оромо, сомалий, сидамо, агау, афар, консо пэмыкlхэмкlэ ), омотыбзэхэмкlэ ( омето, гимиррэ пэмыкlхэмкlэ ) афрэазий бзэхэм хэт микро-унагъуэм ящыщхэ.

II — XI лъэхъэнэхэм къыщыкlэдзауэ Эфиопиэм губгъуэ лъэжьыгъэм пылъхэ цьэцэпэцэхэр ягъэкlыу, абы пэмыкlыу былым зехуэным пылъу. Губгъуэр зэравэр пхъэlашэкlэ ( марэша ), выхэр кlэшъауэ. Аксумитхэм япэреуэ кlадза гъэкlын, lарысэ шъын хьэцэпэцэ Эфиопиэм нэхъ фlэкlа зкlыпlи къэмыкl: тэфф гъавэцlыкlурэ, дуррарэ ( мэш лъэпкъым щыщ, натрыхум ехьчу ), дагуссэ, джэш lамэ къакъийрэ, чинарэ. Эфиоп бгыхэм абы пэмыкlыу къыкlахэр гуэдз гуэрэхэм я щыщ лlэужьыгъуэхэмрэ къэхьэуэмрэ. Хьаблэхэр зэбгырыдзауэ иэ урамкlэ зэхэтурэ щытхэ, унэхэр хъуреуэ пхъэкlэ шъауэ, ятlэкlэ иэ вэнвейкlэ цlэлауэ, пкlашъхьар памцlу щыту - тукул , нывэкlэ шъауэ плlимэр, ишъхьар занкlыу - хыдмо. Я щыгъыныр джанэ занкlэ кlыхь, бгарыпх бгъуэкlэ кlэпхауэ, гъуэнчэдж къыкlэлъу. Эфиопыр куэдрэ Тропик Африкэм чристан къэралу изакъуэ щыта. I лъэхъэнэм ипэм къыщыкlэдзауэ эфиоп тхэбзэ зэрахьэн кlадзэ. Оромохэр, сомалийхэр, тигрехэр, афархэмрэ адрей лъэпкъхэри якlыгъу - мыслимэнхэ, куэч-псоукlэ зэрахьа, былым, махъшэ, шы зэраху. Агау лъэпкъ гуэрэхэм джурт диным пылъхэ ( фалаша - эфиоп иэ фlыцlэ джурткlэ йоджэ ).

* Атлантик лъэныкъуэ: Сенегалым ипшъэмрэ икумрэ хиубыду, Мавританиэм ишъхъэрэ лъэныкъуэхэр Сенегалым lулъхэр, Гамбиэм икъуэхьапlэ лъэныкъуэр, Гуинеэм ипшъэ, икъуэхьапlэ лъэныкъуэхэр, Гуинеэ-Бисау икур, икъуэхьапlэ лъэныкъуэхэр ( хы тlыгу Бижагошхэр хэту ), Сиерра-Леоне ипшъэ-къуэхьапэ лъэныкъуэхэмрэ, атлантикэм пэщылъхэмрэ ( хы тlыгу Шерброхэмрэ пэмыкlхэмрэ хиубыду ), Либериэм ипшъэ-къуэхьапlэ лъэныкъуэр, Кабо-Верде джоуэ хэтхэ. Лъэпкъ атлантикэм lусу хъуар атлантик бзэхэмкlэ мэпсалъэхэ, адрейхэр мандéбзэхэмкlэ ( сусу, маника, менде, ваи пэмыкlхэмрэ ).

* Судан лъэныкъуэ: Сенегалым ишъхъэрэмрэ къуэкlыпlэмрэ, Гамбиэм икъуэкlыпlэр, Гуинеэ-Бисау ипшъэмрэ, икъуэкlыпlэмрэ, Гуинеэм икумрэ икъуэкlыпlэмрэ, Сиерра-Леоне икумрэ икъуэкlыпlэмрэ, Либериэ ипшъэ-къуэкlыпlэмрэ, Мали ( ипшъэ лъэныкъуэм щымыхъукlэ ), Мвританиэм ишъхъэрэ лъэныкъуэхэр Малийм lулъхэр, Буркина Фасо, Кот-д'Ивуарым, Ганам, Тогом, Бениным, Нигериэм, Камеруным япшъэ лъэныкъуэхэр, Нигерымрэ Чадымрэ янэхъыбэр. Судан лъэныкъуэ лъэпкъхэм я нэхъыбэр нигер-конголез бзэхэмкlэ мэпсалъэхэ: бзэ мандéкlэ, гуркlэ, догонхэмкlэ, сенуфукlэ псалъэхэм я нэхъыбэр здэпсор абдежь абы пэмыкlыу лъпкъ нэхъ ин атлантик бзэ унагъуэм щыщ - фулбе, адамава-убангий бзэхэм ящыщ мумуйе, чамба пэмыкlхэмрэ джоуэ. Чад бзэхэмкlэ псалъэхэр япэреуэ хауса, нил-сахара бзэхэмкlэ: сонгай, канури, тубу, загава, маба, фур, сара, багирми пэмыкlхэмрэ джоуэ.

* Гуиней лъэныкъуэ: Кот-д'Ивуарым, Ганам, Тогом, Бениным, Нигериэм якухэмрэ, ишъхъэрэ лъэныкъуэхэмрэ. Гуиней лъэныкъуэм щыпсоу лъэпкъу хъуар нигер-конголез бзэхэмкlэ мэпсалъэхэ: ква, кру, иджоидрэ бенуэ-конголезхэмрэ ( йоруба, игбо, бини, нупе, гбари, игалара идомэрэ, ибибио, эфик, камбари, катаб, биром, джукун джоуэ ) абы пэмыкlыу бантоидхэр ( тив, экои ).

Куэхьапlэ Африкэм арыху къыкlакъым африкэ цивилизацэр: шlыпlэр фlыуэ ( уэшху къэшхыр ирикъу ) тегъэпсыхьауэ елэжьыным. Суданым хьэцэпэцэхэр ягъэкl ( ху, прундж, гуэдзым ехьч къэкlыгъэхэр ), Гуинеэм итропик мэз лъэныкъуэхэм щыlахэм лъабжъэкlэкlэ къэкlыгъэхэм йолъэжьыр ( ямс, кассава абы хуэдэ памыкlхэри ). Атлантикэм иlуфэмкlэ хьэцэпэцэхэм ядэкlыгъу лъабжъэкlэкlэхэри ягъэкlыр. Суданым былым зехуэным пылъхэ. Куэду зыпылътэр дышъэ къыкlэхыным ауэ чыгъу ( шыгъу ) зэрамыlам шъхьакlэ судан лъэпкъхэр сахарам исхэм яде щахуэхэт ( чыгъукlэ нэхъ къуэлеуэ щытахэм ).

=== Экуадор Африкэ ( Къуэхьапlэ Тропикымкlэ ) ТЛъХ ===

Ишъхъэрэ Африкэм счыгъуи лъэпкъ кlэхэр ихьурэ щыта, Къуэкlыпlэ Африкэ лъэныкъуэм къыщыкlэдзауэ банту бзэхэмкlэ псалъэ лъэпкъхэр I ди лъэхъэнэм щыкlэдзауэ койсан лъэпкъхэм здэпсоуа я шlыгу нэхъыфlхэр яубыдурэ ( пшахъуалъэ Калахаримрэ Намибымрэкlэ ирагъэкуэтаху ). XIX лъэхъэнэм ипэм нгуни щыщ лъэпкъым иныкъуэр Африкэ Ишъхъэрэ Республикэм ипшъэ лъэныкъуэм итlысхьахэ, иджырей Зимбабвем ( матабеле ), Танзаниэм ишъхъэрэ лъэныкъуэ ( нгони ).

Банту бзэхэмкlэ псалъэ лъэпкъхэм я лэжьыгъэр - хадэ-губгъуэ зехьанрэ ( пхъышъхьа-мышъхьа, джэш, нартыху, ху ), былыб зехуэнрэ. Готтентотхэр былым зехуэным пылъхэ, лъэпкъ топнар-намам щымыхъукlэ ( Намибиэм ), хы псэушъхьахэм яшъэкlуэным пылъахэ.

Я хьаблэхэр хъуреуэ, зэкlэлъыпыту яшъхэ. Унэхэр хъуреуэ, пкlашъхьэхэр памцlу щыту. Адрей африкэ лъэпкъхэм ялъытамэ уэнджак зэlухауэ яшъхэр ( янэхъыбэм унэм кlэмыту пкlантlэм дэту ), къушъхьа лъэпкъ тсванэхэмрэ сутохэмрэ ятlэ хьаку яшъхэр, унэкlуэцlым.

Бушменхэр ( сан ) - куэч лъэпкъ, шъакlуэмрэ, къэкlыгъэ къшыпынымрэ пылъхэ. Здэпсохэр пщыlатэхэм, кудамэхэмкlэ зэтралъхьу, ишъхьамкlэ удзрэ фэхэрэ тралъхьу.

Къуэкlыпlэ Африкэ ТЛъХ-м лъэпкъ дэсым янэхъыбэр банту бзэхэмкlэ псалъэхэм ящыщ ( кикуйу, акамба, меру, лухия, джагга, бемба, ниямвези, сукума, шамбала, зарамо, гого, хехе, бена, кинга, фипа, яо, малави, макуа, маконде, нгони пэмыкlхэр джоуэ ) абыхэм щымыхъукlэ нилоту хъуари, абыхэм пэмыкlыу лъэпкъ нил-сахара бзэхэмкlэ псалъэхэри ( берта, кома, гумуз, кунама, кулияк, тумтум, кадугли, кронго джоуэхэ ). Кушит бзэхэм ящыщ эфиопхэр ( ираку, горова, бурунги ) капхэр ( дахало, сандаве, хадза ). Псыхъурей зэхуакум дэсхэр банту бзэхэмкlэ псалъэ лъэпкъхэр - руанда, рунди, ганда, сога, ниоро, ниянколе, торо пэмыкlхэм джоуэ. Хы lуфэм lусхэр суахили лъэпкъхэр ( коморхэмрэ миджикендахэмрэ ).

Хы lуфэм lус лъэпкъхэмрэ хы тlыгухэм щыпсохэмрэ я хабзэ шэнхэр зэрзэфlэувар мыслимэн лъэпкъхэм япылъурэ Азиэм къыкlахэм ( Аравиэм, Оманым, Персым, Индиэм ), банту бзэмкlэ псалъэ лъэпкъхэмрэ. VII-X лъэхъэнэхэм зэфlэува Суахил цивилизациэр Къуэкlыпlэ Гъунэгъум щэхуэнымкlэ пылъурэ икъэру къыиту, нэхъ лъэш щыхъуар XIV лъэхъэнэм. Суахилхэр бжъэжъей ешъэнымрэ хы псэушъхьахэм яшъэкlуэнымрэ пылъхэт, нэлмэс хым къыхахт абы шъхьакlэ хы зекlуэмрэ, кхъухь шъынымрэ фlыуэ зэфlэувауэ щытт.

Псыхъурей зэхуакур африкэ къэралыгъуэм изы шlыналъу щыт, адрей къэралхэмрэ лъэныкъуэхэмрэ хуэду хамэ хабзэхэр хэмыхьауэ, шlыпlэ "зэхуэшъауэ" зэрщытам шъхьакlэ. Еуропэ лъэпкъхэм я хабзэхэр а лъэныкъуэм щынэсар, хыхьу щыкlадзар XIX лъэхъэнэм иныкъуэм идежь. Лъэпкъ дэсахэр щыуэ бгуэч хъуну зэрзэшъхьащыкlхэр я аплъэпкъымкlэ, лэжьыгъэмкlэ, lанатlэ яlамкlэ ауэ зы бзэмкlэ псалъэху. Iанатlэмкlэ нэхъ лъэшу щытахэр лъэпкъ тутси ( Руандэмрэ Бурундимрэ ), иэ бахима ( Ишъхъэрэ Угандэм шыпсоу лъэпкъхэр ) - былым зехуэ уэркъ, былым бжыгъэхэр зэраху, шlыгу нэхъыфlхэр яlыгът, аплъэпкъкlэ эфиоп лъэпкъхэм нэхъ яхьчу, лъагэфlху: дунем нэхъ лъэпкъ лъагэхэ икlи нэхъ лъэпкъ гъуру щытхэ. Абыхэм яужу иту кlуэхэр хуту лъэпкъ - негр лъэпкъ псом яхуэдэху батутсихэм "яуэ" щытахэ, былымрэ шlыгумрэ къаlыраху, абым иуасэпкlэ яту. Псом нэхъ лlахуэу щытахэр пигмей лъэпкъ тва, шакlуэ-лъэпкъ, пщылlу щытахэ ( тутсихэмрэ хутухэмрэ яхуэду ).

Щыпсохэр малагасийхэр ( Мадагаскарым ) креолхэр ( маврикийхэ, реиунионхэр, сейшелхэр ), абыхэм пэмыкlыу Ишъхъэрэ Азиэм къыкlахэмкlэ ( индоарий бзэхэмкlэ дравидий бзэхэмкlэ псалъэхэр ) макlыу китайхэр, малайхэр, хьарыпхэр щопсоу.

Лэжьыгъэ зыпылъхэр былым зехуэнымрэ губгъуэ елэжьынымрэ. Малагасийхэм яэ шъэныгъэ хабзэм куэд ишъхъэрэ азиэм къыхэкlауэ хэлъ ( къэмылымкlэ чэкlэ уэуэ, кхъухьхэр зэрашъыр, прундж гъэкlыныр, тут хьамблу зечэныр, данэ мыда щыгъын зехьаныр ).

Тролик Африкэм илъэпкъдыдэхэм ящыщхэр негро расашхуэм щыщ ( лъэпкъ цlыкlуху зэхокlхэ: негру, африкэ курыту (пигмейхэр), капо (бушменхэмрэ готтентотхэмрэ). Еуропейхэм нэхъ ягъунэгъу, здызэхэхьахэм Ипшъэ Африкэм, Аравиэм ( хы курыт раса иэ ишъхъэрэеуропэ раса ) лъэпкъытlу зэфlэува - фулберэ эфиопрэ. Нэхъ раса зэхэпхъам ящыщыр, негр лъэпкъымрэ монгол лъэпкъ зэхэлъу, абы пэмыкlыу ишъхъэрэ еуропэ лъэпкъхэри хэту малагасийхэра.