Адыгэ Хэку

	Адыгэ Хэку ; Адыгей ;
Бзэ(хэр)	адыгэбзэ, ; убыхыбзэ, ; абазэбзэ
Дин	Ислъам Адыгэ Хабзэ, ; чристэныгъэ
Джылэр	млн. 1,500 хуэдиз
ӀэнатӀэм и хабзэр	Пщы ӀэнатӀэгъуэ ; Жылэ хасэ
Хэку хэзылъхьахэр	Зхэхьар
	Касогей Хэку
	Зихей Хэку
Урысей Империэ

Адыгэ Хэку е Адыгей е хэкужъэ — хэку, Къаукъаз щӀыпӀэм хэтауэ, нэмыщӀ бзэхэмкӀэ пэсырей зэманым Зихиэ яужьым Касогиэ цӀэуэ зэрихьащ.

Хэкум адыгэхэм щымыхъукӀэ лъэпкъ бжыгъэхэри исащ. Адыгэхэм яуж, бжыгъэкӀэ кӀуэхэтэр абазэхэмрэ азгъэхэмрэ (зы лъэпкъу), яужым къущхьэ лъакъуэхэр: осетинхэр, балъкъэрхэр, ингушхэр, къэрэшейхэр. А лъэпкъ псом щымыхъукӀэ хэкухэсу Адыгэ Хэкуми исахэщ. XV лӀэщӀыгъуэм, Хэкум ермэлхэр къыхохьэщ, Кърым хъанейм къикӀахэу^[3], лӀэщӀыгъуэ зытӀущ текӀауэ нэгъуейхэми адыгэ щӀыгухэм я къуажэхэр халъхьэщ. Лъэпкъ Ӏув-Ӏуву зэхэсахэм щымыхъукӀэ Хэкум цӀыкӀу-цӀыкӀурэ хэсахэр бжыгъэрт, абыхэм нэхъ цӀэрыӀуэу ящыщхэр Кърымым къикӀа хъаныкъуэхэращ, Джэрий цӀэуэ зезыхьахэр.

Жылэу исам Хэкум, и яужырей зэманым къэунэхуауэ хъыбар хъэрзынэ иӀэкъым. XVIII лӀэщӀыгъуэм Адыгэ Хэку псом (Къэбэрдей пщыгъуэри хэту) млн. 3-4 хуэдиз цӀыхуӀисащ. ЗэрыхъумкӀэ Ищхъэрэ Къаукъазым а зэманыгъуэм и къэрал нэхъ индыду щытащ.

Пщыгъуэхэр зэгъэзэхуэжын

Адыгэ Хэкур пщыгъуэ зы бжьанэу зэщӀиубыдэу щытащ, я бжыгъэр лӀэщӀыгъуэ къэс зэрихъуэкӀыу. Пщыгъуэхэм щымыхъукӀэ Адыгэ Хэкум Хасэ Лъэпкъэгъу зэхэтхэри щыӀащ.

Хасэ Лъэпкъэгъухэм ящыщырт Шапсыгъыр (Шапсыгъышхуэмрэ ШапсыгъцӀыкӀумрэ), Абдзахыр, Натхъуэджыр.

Пщыгъуэхэм хэтхэтэр:

Къэбэрдей:
- Къэбэрдеишхуэ
  - Абазэ: Тапанта, Мысылбай лъакъуэхэр, къэрэшейхэр, балъкъэр лъакъуэхэр.
- Джылэхъстэней
  - Осетин лъакъуэхэр, ингушхэр, мышгыч лъакъуэ гуэрэхэр.
Беслъэней:
- Абазэ лъакъуэхэр: Шэджырай, Къызылбэч, Бэрэкъай, Багъ, Там.
КӀэмыргуей:
- Адэмый.
Еджэрыкъуай
Мэхуэщ.
Мэмхэгъу.
Бжьэдыгъу:
- Чэрчэней, Хьэмыщ.
Хьэтикъуай.
Жанэ
Убых
- Абазэ лъакъуэхэр: Мыдэвей/Мыдэжъуей, Садзэ, Аибгэ.

Пщышхуэхэр зэгъэзэхуэжын

Пэсырейрэ курыт лӀэщӀыгъуэхэмрэ зэгъэзэхуэжын

НэмыщӀ къэрал тхыдэхэм хуэдэу Адыгэ Хэку тхыдэм и пэсырей пщышхуэхэр къэгъэунэхуауэ щыткъым. Ауэ, пэсырей Алыджейм, Румейм, Урымейм зэрызурэ я цӀэхэр къыхокӀыр, абым хуэдэу, нэхъ жьыдыдэу къынэсар ди зэманыгъуэм Ариан и къэӀуэхугъуэ (пэсырей Алыджым щыщ хъыбар), зэригъэунэхумкӀэ Зихей Хэкум и пэштыхьэу тетар и зэманыгъуэм Стахемфак.

1022 гъэм щыщ урыс хъыбархэм ягъэунэху адыгэпщ (Касогей Хэкум щыщ) Уэрдадэ (урбз. Редедя), урысыпщ Мстиславым бэнэну пэувар гъэпцӀэгъуэкӀэ хэкӀуэдауэ, абымкӀи урысыпщыр зауэм текӀуауэ. ЯужыкӀэ къакӀуэр къажэр хъыбархэм къыхӀэкӀ Рашид ад Дин и къэӀуэхугъуэщ, абым къызэриӀуатэмкӀэ 1237 гъэм адыгэпщ Тукар (Тыкъуэр) тыргъуэт зауэм хэкуэдауэ.

1471 гъэм Румей тхьэмадэ XXII Иуаным адыгэпщ Верзахт (Уэрзэхут) тхылъ хуригъэхьу тхыдэм къыхокӀыр, абым хуэарэзыуэ къыхуетхыр, адыгэ лъэпкъым чристэныгъэр лъэпкъым хигъэхьэным зэрхуэщхьэпэм папщӀэ. 1471 гъэм щыщ тхылъ ди зэманым къынэсащ, а тхылъым зэригъэунэхумкӀэ Зихей Хэкум и пэштых Петрезок (Бэтрэзыкъуэ) Кафэ пщыгъуэм мэш ӀыхьэкӀэ щэхуэну.

XV лӀэщӀыгъуэм Адыгэ Хэку пщыгъуэ зэрызэу зэбгырыдзауэ щытар зы къэралу зэхигъэхьащ Инал Нэху, Адыгэ Хэкум и пэштыхь. Адыгэ лъакъуэхэм щымыхъукӀэ абазэ лъэпкъ Тапантахэри Мыдэвейхэри Хэкум хигъэхьа хъуа, Къэбэрдейм къыщыщӀэдзауэ къуэкӀыпӀэмкӀэ, Псыжьыпэм нэс ищхъэрэмкӀэ, Бзыпс нэгъунэ ипщэмкӀэ Хэкур зы къэрал ищӀа хъуащ.

Яужырей лӀэщӀыгъуэхэр (XVII-XIX) зэгъэзэхуэжын

Хэкум и хэкӀуэдэгъуэр зэгъэзэхуэжын

Гулъытыгъуэ зэгъэзэхуэжын

↑ Пщыгъуэ Хэкухэм
↑ Натхъуэджым, Шапсыгъым, Абдзахым
↑ Л. Бурыкина. Черкесогаи Северо-Западного Кавказа в XIX в. (урыс.)

Last edited 6 years ago by YiFeiBot

	Мыр тхыгъэ нэмгъэсащ. Проектым удэӀэпыкъуфынущ, бгъэтэрэзу нэхъыбэ иптхэм. Мы псалъашъхьэр зэфӀэкӀыгъуэфкӀэ нэхъ тэрэзымкӀэ зэхъукӀын хуэй.

[1] Пщыгъуэ Хэкухэм

[2] Натхъуэджым, Шапсыгъым, Абдзахым

[3] Л. Бурыкина. Черкесогаи Северо-Западного Кавказа в XIX в. (урыс.)

[1]

[2]

[3]