Канар тӀыгухэр версиехэм я зэщхьэщыкӀыныгъэхэр

Content deleted Content added
цӀ Удaлeнa Категория:Wp/kbd; Дoбaвлeнa Категория:Эспаниэ с помощью HotCat
{{Administrative divisions of Spain}}
11 сатырыр
|Администрациэ гуэшыгъуэм и шӀыпӀэтхыпхъэ =
|ШӀыпӀэтхыпхъэм и инагъыр аг =
|Къэрал = [[Эспаниэ|Эспаниэ]]
|Къэрал уэрэд =
|Статус = [[Автоном лъэпкъыгъуэ|Автоном лъэпкъыгъуэ]]
|Зыхэхьэр =
|Хиубыдэр = Провинциэхэр:<br />[[Санта Крус де Тенерифе (провинциэ)|Санта Крус де Тенерифе]]<br />[[Лас Палмас (провинциэ)|Лас Палмас]]
59 сатырыр
|Гулъытыгъуэ = <references/>
}}
'''Канар хы тӀыгухэр''' ({{lang-es|Islas Canarias}} псалъэхэр зэбдзэкӀмэ къикӀыр - — ''хьэ хы тӀыгухэ'' {{lang-lat|canis}} «''хьэ''»)  — [[Атлантикэ океан|Атлантикэм]] блыуэ зэхэт хы тӀыгу гуп, вулканхэм къахэкӀаху. [[Африкэ|Африкэм]]м и ишъхъэрэ-къуэхьэпӀэ Ӏуфэм пэщылъхэ. Хы тӀыгухэр [[Эспаниэ|Эспаниэ Пэштыхьейм]] и ӀэнатӀэм кӀэтхэ, къэралым и зы аутоном лъэпкъыгъуэм ящыщ.
 
== Тхыдэр ==
[[FileФайл:Pueblo Chico Guanchen2.jpg|left|thumb|220px|Чуко хьэблэ [[Гуанчихэр|гуанчи]] лъэпкъым яуэ]]
Еуропейхэр хы тӀыгухэм ихьэн ипэкӀэ абыхэм исар [[Гуанчихэр|гуанчи]] лъэпкъхэр. Я псоукӀэр [[Мывэ лъэхъэнэ|мывэ лъэхъэнэ]] зэманыгъуэм хуэгъэлъытауэ щытт, былым зэрахуэт, губгъуэхэр зэрахьэт. Я щыгъынхэр псэушъхьэхэм я фэхэм къыхашъыкӀт. Я тхьэмадэхэр мумиэ яшът дунем ехыжьа яуж. Я тхыдэм щыщу хы тӀыгухэм къэна пирамидэ яшъахэр.
 
Япэреуэ хы тӀыгухэм ихьахэр хьэрып хызекӀуэхэра XII лъэхъэнэм. Фрэндж хызекӀуэхэр Кэнархэм XIV лъэхъэнэм йохьэхэ. Илъэсипшъ ябым яуж текӀауэ [[Клемент IV (урым шоджэнышхуэ)|Клемент IV-м]] хы тӀыгухэр [[Кастиджэ|Кастиджэм]]м иретыр. 1402 гъэм Кастиджэрэ Леонымрэ я ӀэнатӀэм хы тӀыгухэр яубыдын кӀадзэ. Гран Канариэ хы тӀыгухэм иса лъэпкъхэр зауэншу къырагъэблэгъахэ еуропейхэр. Тенерифе иса лъэпкъхэр пэува еуропейхэм, язаурэ. 1404 гъэм Кастиджэм и пэштыхь Генрих III-м Канархэм пщыуэ трегъэувэ Жан де Бетанкурар. [[Португал|Португал]] Канархэм къеныкъуэкъу щытар 1479 гъэм тхылъ кӀатхамкӀэ хы тӀыгухэр [[Эспаниэ|Эспаниэм]]м и ӀэнатӀэм кӀэту къилъыта. Яужырей зауэхэр XV лъэхъэнэм и кӀэм екӀуэкӀахэ. 1494 и накъыгъэм [[Гуанчихэр|гуанчихэм]] яхъума я хы тӀыгухэр эспанхэм япэщытыфаху, ауэ 1495 и дыгъэгъазэм [[Гуанчихэр|гуанчихэм]] [[Емынэ узыгъуэ|емынэ узыгъуэр]] къахэхьа яуж эспанхэм хы тӀыгу хъуар яубыда. 1496 бадзэуэгъуэм и 24 [[Гуанчихэр|гуанчихэм]] я пщыкъуэ Имененчиэм эспанхэм заретыр, куэд темыкӀыу яукӀ. А гъэ дыдэм, фокӀадэм и 29 Алонсо де Луго текӀуэныгъэр къэзыхьам къеӀоху хы тӀыгухэр псори убыда зэрыхъуар.
[[FileФайл:AlonsoFernandezdeLugo3.JPG|thumb|300px|left|Эспанхэм Тенерифе дежь гуанчихэр зэраубыд (1402—1496)]]
[[Колумб Кристофор|Кристофор Колумб]] и япэрей зекӀуэ Индиэ лъыхъуэгъуэм щежьам хы тӀыгу [[Ла Гомера|Ла Гомерэм]] къыщыувэӀэуэ щыта. [[Америкэ|Америкэр]]р къагъуэта яуж Канар хы тӀыгухэр [[Еуропэ|Еуропэмрэ]]мрэ [[Америкэ|Америкэмрэ]]мрэ я зэхуаку гъогум нэхъышъхьэ къэувэӀэпӀэ мэхъур. ХэкумэтхэмкӀэ апхуэдэ пӀэфӀ зэраӀыгъым шъхьэкӀэ хы тӀыгухэр зэпэубыдыгъуэ мэхъур къэрал бжыгъэхэми хы абрэджхэми. 1586-15961586—1596 гъэхэм мароккэдзэм [[Лансароте|Лансароте]] яубыд. 1595 гъэм инджылыз хыдзэзэшэ Френсис Дрейкыр [[Лас Палмас де Гран Канариа|Лас Палмасым]] тоуэр. 1599 гъэм голлан хыдзэм [[Лас Палмас де Гран Канариа|Лас Палмасыр]] зэхекъутэ. 1657 гъэм британиэ хыдзэм Роберт Блейк и ӀэнатӀэм кӀэту эспан хыдзэр зэхекъутэ [[Тенерифе|Тенерифе]] хы тӀыгум идежь. Зыми емылъытауэ Канар хы тӀыгухэр иджыри къыздынэсым Эспаниэм и ӀэнатӀэм къыкӀонэ.
 
1821 гъэм хы тӀыгухэр [[Эспаниэ|Эспаниэм]]м и провинциэ мэхъухэ, къалэ нэхъышъхьу яшъыр [[Санта Крус де Тенерифе|Санта Крус]]. Абым [[Лас Палмас де Гран Канариа|Лас Палмасыр]] къеныкъуэкъун кӀедзэ, 1840 гъэхэм хы тӀыгухэр провинциэ тӀууэ ягуэчыр.
 
1982 гъэм Канар хы тӀыгухэр [[Эспаниэ|Эспаниэм]]м и аутоном лъэпкъыгъуэ мэхъухэ, 1986 гъэм [[Еуропэ зэгуэт|Еуропэ зэгуэтым]]ым хохьэхэ, гурыӀуэгъуэ гуэрэхэр хуашъу.
 
== Хэкумэтхыр ==
[[FileФайл:Map of the Canary Islands.svg|Хы тӀыгухэм я шӀыпӀэтхыпхъэ|right|thumb|420px]]
Хы тӀыгухэмрэ я къалэнэхъышъхьэхэмрэ:
{| class=toccolours
80 сатырыр
! style="width:100px;"| Хы тӀыгур !! Къалэнэхъышъхьэр
|-
| | [[Тенерифе|Тенерифе]] || [[Санта Крус де Тенерифе|Санта Крус]]
|-
| | [[Гран Канариа|Гран Канариа]] || [[Лас Палмас де Гран Канариа|Лас Палмас]]
|-
| [[Лансароте|Лансароте]] || [[Аррэсифе|Аррэсифе]]
|-
| [[Ла Палма|Ла Палма]] || [[Санта Крус де Ла Ралма|Санта Крус]]
|-
| [[Ла Гомера|Ла Гомера]] || [[Сан Себастиан де Ла Гомера|Сен Себастиан]]
|-
| [[Эл Иерро|Эл Иерро]] || [[Валверде|Валверде]]
|-
| [[Фуэртевентура|Фуэртевентура]] || [[Пуэрте дел Росарио|Пуэрте дел Росарио]]
|}
Хы тӀыгу нэхъ инхэр. Парк дэтхэр:
100 сатырыр
! style="width:275px;"| Паркыр !! Хы тӀыгур
|-
| [[Калдера де Табуриенте и Лъэпкъэгъу Парк|Калдера де Табуриенте и Лъэпкъэгъу Парк]] || Ла&nbsp;Палма
|-
| Гарахонай Лъэпкъэгъу Парк || Ла&nbsp;Гомера
115 сатырыр
! style="width:100px;"| Ӏуашъхьэр !! Лъэгагъыр
|-
| Теиде || 3.718 м ([[Тенерифе|Тенерифе]])
|-
| Роке де лос Мучачос || 2.426 м ([[Ла Палма|Ла Палма]])
|-
| Пико де лас Ниевес || 1.949 м ([[Гран Канариа|Гран Канариа]])
|-
| Пико де Малпасо || 1.500 м ([[Эл Иерро|Эл Иерро]])
|-
| Гарахонай || 1.487 м ([[Ла Гомера|Ла Гомера]])
|-
| Пико де ла Сарса || 812 м ([[Фуэртевентура|Фуэртевентура]])
|-
| Пениас дел Чаче || 670 м ([[Лансароте|Лансароте]])
|}
 
142 сатырыр
| [[Лас Палмас (провинциэ)|Лас Палмас]]
| [[Лас Палмас де Гран Канариа|Лас Палмас]]
| [[FileФайл:Provmap-laspalmas.png|100px|]]
| [[FileФайл:Las Palmas - Mapa municipal.svg|100px|]]
| Хы тӀыгу хэтхэр:<br />[[Гран Канариа|Гран Канариа]]<br />[[Фуэнтевентура|Фуэнтевентура]]<br />[[Лансароте|Лансароте]]
| [[FileФайл:Provincia de Las Palmas - Escudo.svg|50px|]]
| [[FileФайл:Provincia de Las Palmas - Bandera.svg|100px|]]
|-
| [[Санта Крус де Тенерифе (провинциэ)|Санта Крус де Тенерифе]]
| [[Санта Крус де Тенерифе|Санта Крус]]
| [[FileФайл:Provmap-sctenerife.png|100px|]]
| [[FileФайл:Santa Cruz de Tenerife - Mapa municipal.svg|100px|]]
| Хы тӀыгу хэтхэр:<br />[[Тенерифе|Тенерифе]]<br />[[Ла Палма|Ла Палма]]<br />[[Ла Гомера|Ла Гомера]]<br />[[Эл Иерро|Эл Иерро]]
| [[FileФайл:Provincia de Santa Cruz de Tenerife - Escudo.svg|50px|]]
| [[FileФайл:Provincia de Santa Cruz de Tenerife - Bandera.svg|100px|]]
|}
 
== Джылэр ==
[[FileФайл:CosoPuertodelaCruz20082.jpg|thumb|220px|Санта Крус идежь корнавалым зэхуэгъэхьэзырыр]]
Канар хы тӀыгухэм джылу дэсыр 2,098,593 [[Эспаниэ|Эспаниэм]]м и аутоном лъэпкъыгъуэхэм 8-рей пӀэ иӀыгъ, джылэ ӀувагъымкӀэ 281,8 км ². Аркипелагпсом и инагъыр 7,447 км ².
 
Аркипелагым и джылэм хэтхэр езы шӀыпӀэм щыщ цӀыхухэмрэ хэкухэсхэмрэ [[Эспаниэ|Эспаниэ]] материкым къикӀахэр ([[Галисийхэр|галисийхэр]], [[Кастийанхэр|кастийанхэр]], [[Каталонхэр|каталонхэр]], [[Баскхэр|баскхэр]] джоуэ), абыхэм пэмыкӀыу [[Португалхэр|португалхэр]], [[Урымхэр|урымхэр]], [[Британхэр|британхэр]]. 2009 гъэм Канархэм я джылэпсом (2,098,593) 1,799,373 эспанху щыта (1,547,611 Канархэм щыщу, 178,613 эспаниэ материкым къикӀаху), 299,220 пэмыкӀ къэралхэм щыщ хэкухэсху. Абыхэм я нэхъыбэр еуропейхэ (55 %) - — джэрмэнхэр (39,505), британхэр (37,937), урымхэр (24,177). ПэмыкӀыу иджыри [[Америкэ|Америкэм]]м щыщу 86, 287 дэс, нэхъыбу - — колумбийхэр (21,798), венесуэлэхэр (11,958), кубэхэр (11,098), аргентинхэр (10,159). А псоми пэмыкӀыу иджыри африкэм щыщ лъэпкъэр дэс, нэхъыбу марокканхэра (16,240).
 
{| class="wikitable" style="text-align:right;"
|+
!
! 2003
! 2004
! 2005
! 2006
! 2007
! 2008
|-
| style="text-align:left;" | Эспаниэпсом
| 42.717.064
| 43.197.648
| 44.108.530
| 44.708.964
| 45.200.737
| 45.828.172
183 сатырыр
| style="text-align:left;" | Канариэхэм
| 1.894.868
| 1.915.540
| 1.968.280
| 1.995.833
| 2.025.951
| 2.075.968
|-
| style="text-align:left;" | Тенерифе
| 799.889
| 812.839
| 838.877
| 852.945
| 865.070
| 886.033
|-
| style="text-align:left;" | Гран Канариэ
| 789.908
| 790.360
| 802.247
| 807.049
| 815.379
| 829.597
214 сатырыр
|-
| style="text-align:left;" | Фуэртевентура
| 74.983
| 79.986
| 86.642
| 89.680
| 94.386
| 100.929
|-
| style="text-align:left;" | Ла Палма
| 85.631
| 84.282
| 85.252
| 86.062
| 85.933
| 86.528
231 сатырыр
| style="text-align:left;" | Ла Гомера
| 19.580
| 21.220
| 21.746
| 21.952
| 22.259
| 22.622
|-
| style="text-align:left;" | Эл Иерро
| 10.162
| 10.071
| 10.477
| 10.688
| 10.558
251 сатырыр
* [http://www.turismodecanarias.com Туризымыр Канархэм] {{Ref-es}}
 
{{Administrative divisions of Spain}}
{{Spain-stub}}
 
[[CategoryКатегория:Эспаниэ]]
 
[[af:Kanariese Eilande]]