Уикипедиэ

Хьэщ версиехэм я зэщхьэщыкӀыныгъэхэр

Browse history interactively
← Япэ ит зэгъэзэхуэжыныгъэрКъыкӀэлъыкӀуэ зэгъэзэхуэжыныгъэр →
Content deleted Content added
VisualWikitext
цӀ r2.7.2+) (робот изменил: chr:ᏢᏓᏥ ᎤᏍᏆᎴᏂ
цӀNo edit summary
1 сатырыр
{{taxobox
| name = ЛиуанХьэщ
| image file = Lion03 - melbourne zoo.jpg
| image descr =
11 сатырыр
| familia = [[Джэдухэр|Джэдухэр]]
| genus = [[Пантерэхэр|Пантерэхэр]]
| species = ЛиуанХьэщхэр
| latin = {{Btname|Panthera leo }}
| wikispecies = Panthera leo
20 сатырыр
| range legend =
}}
'''Хьэщ''' иэ '''Лиуа́н''' иэ '''Аслъэн''' ({{lang-lat|Panthera leo}}) — класс лӀэужъыгъуэ [[ШэрыпӀхэр|чэрыпӀхэм]] ящыщ, [[ЩакӀуэхэр|шъакӀуэ]] лъэныкъуэгъу, [[Джэдухэр|джэду]] лъэпкъэгъу, [[Пантерэхэр|пентерэ]] унагъуэм хэт лъэпкъитӀым и зым щыщ. Лиауан хъуХьэщыхъу хуиту псохэр я хьэлъагъкӀэ 225 кг носхэ, макӀыу 250 кг фӀэкӀыуи щыӀэхэ.
 
== Ӏэплъэпкъыр ==
 
ЛиуанхэрХьэщхэр псэушъхьэ шъакӀуэ мыкуэдым, зэшъхьэщыкӀыгъуэ хъухэмрэ бзыхэмрэ зиӀэхэм ящыщхэ. ЛиуаныхъуХьэщыхъу зэфӀэувахэм я шъхьэм цыр Ӏуву куэду ятет, я инагъымкӀи бзыхэм куэду яшъхьэщокӀхэр. Хъухэм я шъхьэцыфэр тӀууэ зэшъхьэщокыр къуафцӀу иэ нэхъ хуэсырыху. Гупшысыгъуэ щыӀэ лиуанхьэщ сырыхухэр къуафцӀэхэм нэхърэ шэнкӀэ шъэху, хому щытху, ауэ акъылкӀи къуафцӀэхэм ялъэкӀэмыхьэху<ref>''Даррелл Джералд'' [http://lib.ru/NATUR/DARREL/zwerinec.txt Псэушъхьэ-хапӀэ] — М.: Армада, 1995. С. 386—387. ISBN 5-7632-0027-6</ref>. [[Африкэ|Африкэм]] и лъэныкъуэ гуэрэхэм хъухэр шъхьэцыншэхэ. Эволуциэм и тӀуанэ къыхэкӀыгъуи ар щытыфыну, удз лъагэ гъуам нэхъ шъэху ешъакӀуэфыным хуэгъэсэбэпыгъу. Апхуэду цӀэрыӀуэ лиуанитӀхьэщитӀ-цӀыхушх [[Кениэ|Кениэм]] щыщхэтэм шъхьэц ятеттэкым. Езы кӀыфэм тет цыр кэкӀыу щыт, и фэр джэбашъхьэмкэ гъуэжьу иэ гъуэплъу щытыфыну, ныбэм дежькӀэ хужьу хъууэ. КӀапэм и кӀэм цы уву кӀышъэ сурэту ятет. Хъухэм я хьэлъагъыр 150 кг щыкӀэдзауэ 225 кг носыр, кӀыфэм и кӀыхьэгъыр (кӀапэр хэмыту) 170-250 см, кӀапэр - 90-105 см, лъэгагъыр - 123 см хуэдиз.
 
Хъухэм я хьэлъагъыр 20-27 % къохъур бзыхэм ям нэхърэ. Бзыхэм я хьэлъагъыр 120-182 кг хуэдиз мэхъур. КӀыфэм и кӀыхьэгъыр 140-175 см, кӀапэм - 70-100 см. Лъэгагъыр 107 см хуэдиз мэхъу.
 
Хъыбар къаӀохуауэ щыӀэ лиуанхьэщ 272 кг хъууэ яукӀауэ. Нэхъ хьэлъэдыду яукӀатэр 1936 гъэм [[Трансваал]] дежь, абы и хьэлъагътэр 313 кг. Ӏэсу яӀыгъ псэушъхьэхэр нэхъыбэм нэхъ ину щытхэ хуиту псохэм ялъытамэ, апхуэду 1970 гъэм [[Лондон и зоо|Лондон и зоом]] къалъыта рекорд лиуанхэмхьэщхэм я хьэлъагъкӀэ - 375 кг. ЛиуанХьэщ нэхъ кӀыхь дыдэр 3,3 метрэм нэст.
 
[[Индиэ лиуанхьэщ|Индиэ лиуанымхьэщым]] и хьэлъагъыр нэхъыбэм 160-190 кг хъухэм, 110-120 бзыхэм, макӀыу 220 кг хъухэр щынэси щыӀэ, бзыхэр 150 кг. Я шъхьэцыр Ӏуву щыткъым адрейхэм яхэм хуэду, икӀи убэлэцакъым и кӀифэм тежьауэ щыт. Мы лӀэужъыгъэри и ӀэплъэпкъкӀэ нэхъ зыӀэкӀэлъу, ечэхауэ щыт, абым шъхьэкӀэ гъуащу куэдым гупшысыгъуэ яшъыр африкэм щыщ лиуанхэмхьэщхэм нэхъри нэхъ цӀыкӀуху. Нэхъ кӀыфэ кӀыхь дыду къалъытауэ щытар индиэ лиуанхэмхьэщхэм - 2, 92 м.
 
== Шэныр ==
[[ФайлFile:Pride of lions.JPG|thumb|left|220px|]]
ЛиуанхэмХьэщхэм я псэукӀэр адрей джэдуушхуэхэм ям ехьчкъым. Унагуъэ гупышху [[Прайд|прайду]] зэхэсхэ. ШакӀуэхэри чырхэри зыпӀыр нэхъыбэм бзыхэра, хъухэм я хапӀэр здисхэр яхъумэ. Бзыхэм шъхьэкӀэ зэзэуэну хъухэр зэпэувэмэ нэхъыбэм зэзауэхэм ящыщ гуэрэр хокӀуадэ. [[Прайд]] гуэрэхэр зы псэушъхьэ закъуэхэм нэхъ ешъакӀуэхэкъым (лиуанхьэщ [[Пыл|пылхэм]] ешъакуэ къуэде щыӀэ). ЛиуаныхъуХьэщыхъу зэфӀэувам зэшхыгъу 18 кг лыуэ хуэхъуфыну, пэмыкӀ къэлъытэгъуэкӀэ 31 кг хуэдиз<ref>''Гржимек Бернхард''. Африкэ псэушъхьэхэм дежь. — М. 1973. Н.78.</ref>. ЗэфэкӀыгъуэ яӀэмэ пэмыкӀ джэдухэр яукӀ иэ гиенэхэр.
 
ЛиуанхэрХьэщхэр [[Губгъуэ|губгъуэхэмрэ]] [[Саванэ|саванэхэмрэ]] щопсохэ, зэщъакӀуэхэр псэушъхьэ инхэм, нэхъ кӀасу [[былымхэр|былымым]]. Псэушъхьэ инхэр ([[Африкэ хыв|хывхэр]], [[Хъираф|хъирафхэр]]) къэубынынымкӀэкъэубыдынымкӀэ къашъхьэпӀэр гуп псоукӀэ зэраӀэра. ЛиуаныбзхэрХьэщыбзхэр зэхокӀхэри пӀэ яубыд псэушъхьэ зым игъэщтам адрейхэр зэртеуэным хуэду. ИлъэсыхымИлъэсихым идежь лиаунырхьэщыр ӀэплъэпкъкӀэ зэфӀэува мэхъур.
 
ЛиуаныбзХьэщыбз-теуэ щыэ, псэушъхьэ зэшъакуэм гъунэгъу кӀэкӀокӀуасэри яужым тоуэ, псэушъхьэ яубыдын ягугъэр гупыр гъэпшкӀуауэ здыхэс лъэныкъуэмкэ иху. ЛиуаныхъурХьэщыхъур ящыдэӀэпыкъур псэушъхьэр ин Ӏэуэ щытмэ, къэру куэдукуэд яхуэныкъуэщыхуэныкъуэнухэм щытмэдежь.
 
Джэщ хъумэ шъакӀуэгъуэ шэныр зэрахъуэкӀ, лиуаныбзхэрхьэщыбзхэр зыр зым яуж иту кӀынфӀым хохьэхэри былымгупыр къахъуреихьыр. ЛиуаныхъухэрХьэщыхъухэр яхэтмэ зэрдэӀэпыкъур зытӀущ ину мэгъуахъуэри былым псэушъхьэхэр егъащтэри ехур лиуаныбзхэрхьэщыбзхэр здыхэс лъэныкъуэмкӀэ.
 
[[ФайлFile:Loewen elefanten.jpg|thumb|220px|]]
Зебрэхэмрэ гнухэмрэ куэду щыщэӀэм, лиуанхэрхьэщхэр абыхэм нэхъ яшъакӀуэкъым. МахуитӀ-махуищым зэ нэхъ шхэкъым лиуанырхьэщыр, ауэ тхьэмахуэ зытӀущи мышхэфу щытыфыну. Гъаблэ Ӏэр къыщахуэкуэр [[Псэущхьэ куэшыгъуэр|псэушъхьэ куэчыгъэр]] губгъуэхэм щыкӀидзэм де. Апхуэдэм лиуаныбзхьэщыбз чыр чэрыпӀ зиӀэр изакъу къэнэфыну былым гупхэр куэчу щыхэкӀым абыхэми яужу прайдри макӀуэхэ.
 
Лиуанхэмхьэщхэм яубыда псэушъхьэм и лыр зэхэгъэзыхьэуэ хабзу щыту яшхыр. Япэреуэ ныбэр зэгуатхъри [[Гу|гур]], [[Нэгъу|нэгъур]], [[Жьэжьэй|жъэжъейр]] яшх, яужым лыпцӀэмрэ фэмрэ яшхыр. Адрей шъакӀуэпсэушъхьэхэм ялъытамэ лиуанхэмхьэщхэм лыр хуабу щытыхукӀэрэ щашхыр, ушӀыӀуа лыр ямышху къагъанэ. Лиуаныхъухьэщыхъу нэхъышъхьэр япэреуэ машхэ, шъакӀуэным хэмытами. Шхын куэду щыгъуэтым идежь, и ныбэр изу щытмэ пэмыкӀ лиуанхэрихьэщхэри дэшхэфыну, армырамэ адрейхэр ежэн хуэй и ныбэр иригъэкъухукӀэ абы яуж къуэдей я Ӏэхьэр щалъысыр. Лиуанхьэщ чырхэр псом яуж щышхэхэр, згуэрэ къахуэнэмэ, лиуаныхъухьэщыхъу нэхъышъхьэр абым щыкӀэлъыплъ щыӀэ, чырхэм Ӏэхьэ гуэрэ къахуэнэным шъхьэкӀэ.
 
Лиуанхэрхьэщхэр есауэ щытхэ шхын бэуэ щагъуэти хъууэ гъаблэ къыщыкӀуэ зэманэгъуи хъууэ, абым шъхьэкӀэ шхын щагъуэтым идежь яшхыфу я ныбэм ихуэм хуэдиз яшхыр. Зи ныбэ ирикъуа лиуанырхьэщыр женыбашхъуэ мэхъур, прайдыр жейн зэрыгъуэлъым хуэду къалыжьа шхыным идежь зэхосхэр [[ХьэӀуцыдз|хьэӀуцыдзхэр]], [[Дзэлыкъуэбгъ|дзэлыкъуэбгъхэр]], [[Гиенэ|гиенэхэр]]. Жьауэ ягъуэтмэ хогъуалъхьэхэри абым щожейхэ лиуанхэрхьэщхэр иэ удзым хогъуалъхьэхэр, джэщ-махуэм сэхьэт 20 хуэдиз я жейным ехьэр<ref>М.Иди, Л.Бейес, Р.Карас, Т.Дозие, Дж. Гудерс, П.Трэчмэн, «Джэдухэр», М.: Терра, 1997 Н. 128</ref>.
 
== Прайдыр ==
{{Main|Прайд}}
Лиуанхэрхьэщхэр шъакӀуэ псэушъхьэхэм ящыщ унагъуэ гупу псоуэ, гупым зэреджэр '''''[[прайд]]'''''. Прайдым хэтхэр - лиуаныхъухьэщыхъу нэхъышъхьэ, лиуаныбзхьэщыбз зытӀущ, абыхэм я чырхэр джоуэ. Бзыхэр шъакӀуэным пылъхэ прайдыр ягъэшхэным шъхьэкӀэ, хъум я хапӀэр ехъумэ. ЗэрыхъумкӀэ лиуаныхъумхьэщыхъум чырхэр епӀыр, хъухэр ныбджкӀэ щызэфӀэувэм идежь прайдым ирехухэ, бзы зэфӀэувахэр хуэмэ езыхэр хокӀхэр прайдым.
 
Язакъу псо лиуаныхъухэрхьэщыхъухэр куэд къагъэшъкъым, прайд убыдыным яуж иту зауэхэм хохьэхэри хокӀуадэхэ, я кӀэлэгъуэмрэ я инагъымрэкэ я къэру къимыхьу. Лиуаныхъухьэщыхъу ихуахэм кӀырахуар къагурымыӀу прайдым къагъэзэжьми я адэм иукӀыфынухэ. Апхуэдэ зэхэтыкӀэр зэрышъхьэпэр быныр лиуаныхъухьэщыхъу псом нэхъ къэрууфӀэм къыхэкӀыным шъхьэкӀэ. ЛиуаныхъукӀэмхьэщыхъукӀэм прайдыр зэриубыдыфынур илъэс зытӀущ изакъуэ псоуауэ шъакӀуу, и къэрур зэфӀэувауэ щытмэ. МакӀыу лиуаныхъухэмхьэщыхъухэм лиуаныбзхьэщыбз езыхэм хуэдууи шъхьэхуту изакъу къагъуэтри езыхэм яуэ кӀэуэ прайд яшъыр.
 
== Зэрзэпыхьэхэмрэ зэрзэфӀэувэмрэ ==
[[ФайлFile:Lion pair2.jpg|thumb|220px|]]
Зэпыхьэгъуэм идежь лиуанхэрхьэщхэр шъабэ-шъабу зэхущытхэ ауэ икӀэм идежь лиуаныбзымхьэщыбзым и шэныр псынкӀыу зэӀохьэ куэдым Ӏохур зэзауэным нигъэсу. Лиуаныхъухьэщыхъу нэхъышъхьэр бзым похьэ абым хуэхьэзыру щытым, дэкъикъэ 20-30 къэс яуж ихьу, апхуэду сэхьэт бжыгъэкӀэ йокӀуэкӀ (махуэм 30-40 хуэдиз къэхъу). Щызэпыхьэм дежь лиуаныхъумхьэщыхъум бзым и пшъафэр и дзэхэмкӀэ еубыдыр, [[Джэдухэр|джэдууэ]] хъуам зэрахабзу.
 
Зэпыхьэгъуэм яуж мазищрэ ныкъуэрэ текӀауэ псэф лиуаныбзырхьэщыбзыр [[Прайд|прайдым]] лъхуэным зыхуегъэхьэзыр, лъэныкъуэ шъэху къэгъеэт пабжъу, удзу зэкӀэкӀауи абдежьым малъхуэ. Лиуанхьэщ чырхэр нэфу, Ӏэрызехьэдыду къохъухэ. Я цыр къуэлэну щыт, хэхъуэхукӀэрэ къуэлэныгъуэр яхокӀыжьр я цым (зэзэмызэкӀэ лиуанхьэщ зи цы къэлэну къэнаи щыӀэ)<ref>''Гржимек Бернхард''. Африкэ псэушъхьэхэм дежь. — М. 1973. Н.65.</ref>. Лиуанхэмхьэщхэм я чырхэм я ныкъуэ къуэдера къанэр цӀыкӀуху хэмыкӀуаду.
 
Быдзычэм мэзих мэзиблым нэмысыхукӀэрэ кӀэсхэ чырхэр, яужым лы къуэдей яшхыр.
65 сатырыр
МэзитӀ хуэдиз щирикъуэм чырхэр прайдым хохьэхэ.
 
Лиуанхэрхьэщхэр зэфӀэувауэ къэлъытэ щыхъунур илъэситху щырикъуам идежь, а ныбджым лиуанырхьэщыр нэхъ къэрууфу щыщытыра.
 
== Хабзэ зэхэтыкӀэр ==
 
Лиуаныхъухьэщыхъу нэхъышъхьэм и прайдым иубыд хапӀэм и гъунапкъэхэр и гъутхьэпсыр триутхурэ пӀэ ешъыр, абым щымыхъукӀэ адрей хамэ лиуанхэмхьэщхэм и гъуахъуэнымкӀэ ярегъашъэ шӀыпӀэр абым еуэ зэрыщытыр. Апхуэду шэныр зэрыщытыр зэпхар лиуаныбзхэмхьэщыбзхэм пэмыкӀ лиуанхэрхьэщхэр пэмыхьэн шъхьэкӀэ, бзыхэр здэшъакӀуэ шӀыпӀэр амалыншу езым еуи къелъытэ.
 
ЛиуаныкӀэхьэщыкӀэ иэ зытущ гуэрэ, пэмыкӀ лиуанымхьэщым и шӀыпӀэм екъуэкъун кӀадзэмэ амал хэмылъу абым зауэ къыхокӀ. Лиуаныбзхэрамэхьэщыбзхэрамэ сыт къэмыхъуауэ хаму пэмыкӀ бзы гуэрэм прайдым хэхьэн гугъэ ишъмэ а сэхьэту хапӀэм ирахур.
 
== ЛӀэужъыгъэхэр ==
[[ФайлFile:Young male lions Africa.jpg|thumb|220px|]]
Дунем лиуанхэмхьэщхэм щыщу лӀэужъыгъэ бжыгъэ тет, я инагъкӀэ шъхьэц сурэтымкӀэ, фэмкӀэ зэшъхьэщыкӀху. ЛӀэужъыгъу хъуар зым щымыхъукӀэ [[Африкэ|Африкэм]] щопсохэ [[Сахара]] пшэхъуалъэм ипшъэ лъэныкъуэм щыкӀэдзауэ.
* '''[[Индиэ лиуанхьэщ]]''' (''P. leo persica'') - [[Еуразиэ|Еуразиэм]] и ипшъэмрэ курыт губгъуэхэм исауэ щыта [[Алыдж|Алыджым]] къыщыкӀэдзауэ [[Джылэ Республикэ Китай|КъуэхьэпӀэ Китайм]] нэгъунэ. Иджыпсту 300 гуп хуэдиз нэхъ къэнэжьакъым [[Гир мэз|Гир хъумэпӀэм]] [[Гуджарат]] хэкум дежь [[Индиэ|Индиэм]].
* '''[[Алътэс лиуанхьэщ]]''' (''P. leo leo'') - [[Африкэ|Африкэм]] и ишъхъэрэ лъэныкъуэм [[Алътэс къущхьэхэр|Алътэс къушъхьэхэм]] щыпсоуахэ. Яужырей дыдэ лиуанырхьэщыр 1922 гъэм [[Марокко|Марокком]] щаукӀауэ щыта.
* '''[[Капэ лиуанхьэщ]]''' (''P. leo melanochaita'') - дунем къытенэжьакъым (яужырей дыдэ лиуанырхьэщыр 1860 гъэм яукӀа)
* '''[[Катангэ лиуанхьэщ]]''' (''P. leo bleyenberghi'') - [[Анголэ|Анголэмрэ]] [[Конгэ Республикэ Демократ|Конгом]] и ипшъэ лъэныкъуэмрэ щопсо. Я бжыгъэр макӀэдыду щыт, хэкӀуэдэным носыр.
* '''''Нубиа лиуанхьэщ''''' (''P. leo nubica'') - [[КъуэкӀыпӀэ Африкэ|КъуэкӀыпӀэ Африкэм]] щопсо, нэхъыбэм лӀэужъыгъэхэкӀыу ягуэчхэр:
** '''[[Сомали лиуанхьэщ]]''' (''P. leo somaliensis'')
** '''[[Масай лиуанхьэщ]]''' (''P. leo massaicus'')
** '''[[Конголез лиуанхьэщ]]''' (''P. leo hollisteri'')
** '''[[Абэсэн лиуанхьэщ]]''' (''P. leo roosevelti'')
* '''[[Сенегал лиуанхьэщ]]''' (''P. leo senegalensis'') - [[КъуэхьэпӀэ Африкэ|КъуэхьэпӀэ Африкэм]] щопсо. Я бжыгъэр макӀэдыду щыт, хэкӀуэдэным носыр.
* '''[[Трансваал лиуанхьэщ]]''' (''P. leo krugeri'').
* '''[[Еуропэ лиуанхьэщ]]''' (''P. leo europaea'') япэрей илъэсишъэ ди лъэхъэнэм къэнэжьахэкъым.
* '''[[Судан лиуанхьэщ]]'''
 
== Пэсырей дунем темытыжь лӀэужьыгъэхэр ==
 
* [[БгъуэнщӀагъ лиуанхьэщ|БгъуэнкӀагъ лиуанхьэщ]] (''P. leo spelaea'') джэдухэм ящыщу нэхъ индыдэра зэманыгъу хъуам.
* [[Американ лиуанхьэщ]] (''P. leo atrox'').
 
== Лъы зэхэт ==
 
Лиуанхэрхьэщхэр пэмыкӀ джэуушхуэ [[Пантерэхэр|пантерэ]] лъэпкъым щыщхэм япыхьэфынухэ, чыр Ӏэми ягъуэту.
 
# [[Леогрис]] (''Panthera leogris'') - лиуанымрэхьэщымрэ [[Къаплъэн|къаплъэныбзымрэ]] къыхэкӀыр. И сурэткӀэ лиуанышхуэхьэщышхуэ хуэду щыт и фэр къуэлэну. Иджырей джэду дунем тетхэм я нэхъ ин. Леогрисыхъухэм я шъхьэцыр кӀэкӀыу щыт. Леогрисыбзхэр бын бэуэ ягъуэтыфыр, лиуаныхъухэмихьэщыхъухэми [[Къаплъэн|къаплъэныхъухэми]] пыхьэфынухэ. И сурэткӀи и инагъкӀи мы «лӀэужъыгъэр» [[Бгъуэнщагъ лиуанхьэщ|бгъуэнкагъ лиуанымхьэщым]] ехьч.
# [[Тигрео]] (''Panthera tigreo'') - [[Къаплъэн|къаплъэнымрэ]] лиуаныбзымрэхьэщыбзымрэ къахэкӀыр. ЗэдэкӀыгъу янэм къыхэкӀауэ уэгу щытыфыну ядэм еуи къуэлэну. Хъухэм шъхьэц кӀэкӀ ятет мэхъу. Тигреобзхэми бын бэуэ ягъуэтыфыр, лиуаныхъухэмихьэщыхъухэми [[Къаплъэн|къаплъэныхъухэми]] пыхьэфынухэ. Тигреохэр я адэ-анэхэм нэхъри нэхъ цӀыкӀу щытхэ, я хьэлъагъкӀэ кг 150 хуэдиз мэхъухэ.
# [[Леопон]] - [[Щомыщ|щомышъыхъумрэ]] лиуаныбзымрэхьэщыбзымрэ кахэкӀыр. СурэткӀэ лиуанхьэщ мы иным ехьч, и фэр уэгу щыту ( и инагъкӀэ лиуанымхьэщым нэхъри нэхъ цӀыкӀу ауэ [[Щомыщ|щомыщым]] нэхърэ нэхъ ин). Я кӀапӀэм чышъэ иӀэ, леопоныхъуэм шъхьэц кӀэкӀ ятет.
 
<gallery>
111 сатырыр
 
== Тхыдэр ==
[[ФайлFile:Lascaux-diverticule-félins.jpg|thumb|220px|Ласко бгъонкӀагъым щыщ пэсырей тхыгъэ. БгъонкӀагъ лиуанхьэщ]]
Лъэшдыду лиуанхьэщ лъэпкъхэр щызэфӀэувахэтэр плейстоцен зэманыгъуэм. 100-10 мин илъэскӀэ узэӀэбэкӀыжьмэ абыхэм нэхъыбэдыду шӀыпӀэ яубыдт шэрыпӀ дунем тету хъуам елъытамэ. ЛӀэужъыгъэ зэщымыщхэр [[Аласкэ|Аласкэмрэ]] [[Юконэ|Юконэмрэ]] къыщыкӀэдзауэ [[Ишъхъэрэ Америкэ|Ишъхъэрэ Америкэм]] [[Перу|Перум]] нэс [[Ипшъэ Америкэ|Ипшъэм]], [[Еуропэ]] псом, [[Азиэ|Азиэм]] [[Сыбыр|Сыбырым]] нэгъунэ, [[Африкэ|Африкэм]] и шӀыпӀэ нэхъыбэм. [[Ипшъэ Америкэ|Ипшъэ Америкэм]] лиуанхэрхьэщхэр илъэс минипшъкӀэ узээбэкӀыжьмэ кӀуэдахэ.
 
Пэсырей лъэхъэнэхэм лиуанхэрхьэщхэр Африкэм и ипшъэ гъунапкъэхэм, ишъхъэрэ лъэныкъуэ псом исахэ, абым пэмыкӀыу [[КъуэкӀыпӀэ Гъунэгъу]] псом, [[Индиэ|Индиэм]] нэгъунэ, абдем къэралым и ишъхъэрэ лъэныкъуэ псом исахэ, пшахъуалъэхэм щыпсоуахэт, [[Еуропэ|Еуропэм]] [[Балкан хы тӀыгуныкъуэ|Балкан хы тӀыгуныкъуэм]] щыпсоуахэ. Еуропэ лъэныкъуэм лиуанхэрхьэщхэр етӀуанэ лъэхъэнэм хэкӀуэдахэ, пэмыкӀ лъэныкъуэхэм XIX лъэхъэнэм икӀэм идежь хэкӀуэдахэ. [[Къажэр|Къажэрым]] 1940 гъэхэм нэгъунэ лиуанхьэщ зытӀущ исхэт иджыри, Индиэм я бжыгъэр 25 нэгъунэ нэсахэт, Гир мэзым нэхъ къэмынэжьаху, ауэ хъумэн ӀэнатӀэ тралъхьэри 1940 гъэхэм щыкӀэдзауэ я бжыгъэр къэлъытэгъу хэхъуа.
 
Джыпсту проэкт [[парк Плейстоцен]] ирагъэкӀуэкӀымкӀэ гупшысыгъуэ яӀэ [[Якутиэ къэрал|Якутиэм]] лиуанхэрхьэщхэр ирагъэхьэжьыну.
 
== Гулъытыгъуэхэр ==
123 сатырыр
== ТехьэпӀэхэр ==
* [http://bigcats.ru/ Джэдуушхуэхэр] {{Ref-ru}}
* [http://lionsplanet.ru/ ЛиуанхэмХьэщхэм я дуней (лиуанхэмхьэщхэм ятеухуауэ сайт, псом шъхьэкӀи здытепсэлъыхь)] {{Ref-ru}}
* [http://www.african-lion.org/ African Lion] {{Ref-en}}
* [http://www.wildlife-photo.org/keysearch.php?key=lion lion/ африкэ лиуанхьэщ хуиту псохэм я сурэтхэр] {{Ref-en}}
 
[[Категория:ШэрыпӀхэр]]
Къыздырахар: "https://kbd.wikipedia.org/wiki/Хьэщ"