Амазонэ версиехэм я зэщхьэщыкӀыныгъэхэр
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
73 сатырыр
[[File:Indios apiaka no rio Arinos.jpg|thumb|left|Апиака лъэпкъ (XIX лъ.) - лэчтыгъакӀэр Эркул Флоранс]]
Амазонэм тхыдэ кӀыхь иӀэ и шӀыпӀэм цӀыхухэр зэритӀысхьэм. Ар поувэ гупшысэгъуэшхуэ щыӀэм, уэшх мэзым лъэпкъэгъуэ мыкуэч иныфӀ иса, [[Кристофор Колумб|Колумб]] [[Америкэ|Америкэм]] имыхьа кӀышъьэ. А лъэпкъэгъум [[Керамикэ|керамикэ]] яшъыт, къэкӀыгъэхэр [[Ӏэрысагъэ (къэкӀыгъэхэр)|ягъэӀэрысэт]], къашъхьэпэнухэр нэхъыбу ягъэкӀыным пылъу. Гупшысыгъуэ Амазонэ цӀыху здимыхьар къызхэкӀар джылэр икӀын щыкӀидзам XVI лъэхъэнэм еуропейхэр хэкум ихьэн щыкӀадзам. Лэжьыгъэ гуэрэхэм зэрагъэлъагъуэмкӀэ 11,8% мэзым щыщ шӀыгур удынауэ/быду щыт, ар къызхэкӀар цӀыху Ӏэрышъыгъуэм. Иджырей исхэм елъытамэ текникэ къэгъэсэбэпымкӀэ Амазонэм аборигенхэм илъэс минитхукӀэ зырагъэсат езым я къышъхьэпэгъуэр мэзым къыхахыну зэран хуэмыхъуху. ГурыӀуэгъуэ яхэлът лӀэужъыгъу хъуам мыхьэнэшхуэ биологиэ системэмкӀэ зэраӀэр мэз здыкӀэсхэм. А лъэпкъэгъум ящыщ бжыгъэ псышхуэ Ӏуфэхэм Ӏусхэт, кхъухь зекӀуэкӀэр, бдзэжъей ешъэныр фӀыуэ яшъу, псыр щехым шӀы къуэпцӀэнхэр хаду къагъэсэбэпху. Ауэ еуропейхэр къихьа яуж ахэр япэреуэ хъуа хэкӀуэдахэр псыхэр зекӀуэпӀу зэрагъэсэбэпым шъхьэкӀэ. Еуропейхэр хэкум зэрихьэрэ зы лъэхъэнэ текӀа къуэдеуэ индеохэм я бжыгъэр 90% хэкӀа. А лъэпкъым щыщхэм я нэхъыбу къэнахэр мэзкӀуэцӀым кӀэсхэт, еуропейхэр мэз гъунапкъэхэм я хъуреягъыр яубыдагъыхэт апкӀэнтӀэхум, гупшысыгъуи щыӀэ мэзым къыкӀэнахэр счыгъуи ибым кӀэсаху лъэпкъэгъу/гуп нэхъ цӀыкӀуху. [[Франсиско Писарро|Писарро]] [[Инкхэм я империэ|Инкхэм я империэ]] зэриубыдрэ бразил [[Каучук|каучукым]] дунем и кӀасэгъуэ мыхъу кӀышъэ ([[Япэрей дунейпсо зауэ|Япэрей дунейпсо зауэм]] и кӀэдзэгъуэхэм) католикхэм я колониэхэм нэхъышъхьэ Шоджэнхэм я ӀэнатӀэгъуэкӀэ, испанхэмрэ португалхэмрэ индеохэр цӀыху ямылъыту яхущытхэт, иджыри къыздынэсым апхуэдэ яхущытыкӀэ щыӀэ каучук лэжьыгъэхэм, колонистхэм, лэжьыгъэ мэзым кӀэтхэм.
== Фаунэмрэ Флорэмрэ ==
[[File:Amazonas Flussdelfin Apure Orinoco Duisburg 01.jpg|thumb|left|Амазонэ хыкхъуэхэр]]
Амазонэр гъэшъэгъуэну бэуэ щыт [[КъэкӀыгъэхэр|къэкӀыгъэхэмрэ]] [[Псэушъхьэхэр|псэушъхьэхэмрэ]]. Хэкушхуэм хэс икӀы къыщокӀыр милыуаным фӀэкӀу лӀэужъыгъэхэр, дунейпсом и япэреуэ щыт лӀэужъыгъэхэм я бжыгъэкӀэ. Шъэныгъэхэм я лэжьакӀуэхэм къызараӀохумкӀэ 10 км² [[Амазоней|Амазонэ мэзым]] техуэр: 1,5 лӀэужъыгъу [[Удзгъагъэ|удзгъагъэхэм]], 750 лӀэужъыгъу [[Жыг|жыгхэм]], 125 лӀэужъыгъу [[ШэрыпӀхэр|чэрыпӀхэм]], 400 лӀэужъыгъу [[Бзухэр|бзухэм]], [[ХьэпӀацӀэхэр|хьэпӀацӀэхэмрэ]] [[Джабэрыншэхэр|джабэрыншэхэмрэ]] бжыгъэ яӀэкъым. ЛӀэужъыгъэ бжыгъэм тепсэлъыхьыгъуэрэ идентификациэрэ иджыри къыздынэсым яӀэкъм.
Амазонэ и псыхъуэм дунем и нэхъ ин тропикэ мэзыр ит. КъэкӀыгъэ къуэдейкэ зэфӀэгъува дунем и Ӏэшъагъу зэртепсэлъыхьар абым [[Александр фон Гумболдт|фон Гумболдтым]] [[Ишъхъэрэ Америкэ|Ишъхъэрэ Америкэм]] зекӀуэ щыхэтам 1799-1804 гъэхэм. [[Экуатор|Экуаторым]] и мэз гъэпсом зи тхьэмпэ пымыхум и хьэйуар хуабу, цӀыну щыт, гъэпсом и темперэтурэр здыхэзагъэр 25-28 °C, джэщырами хуэбэгъуэр 20 °C нэхъ ехкъым. Уэшх къэшхынымкӀэ мэзыр кӀасу щыт: илъэсым къешхыр 2000-4000 мм, абым щыфӀэкӀи мэхъур. Мэз кӀуэцӀым [[Жыбгъэ|жьыбгъэр]] нэскъым, уаэ щыхъурами жыгышъхьэхэр нэхъ игъэсыскъым. Тхьэмпэ зэхэтыхэмрэ жыгдэжейхэм я пкъы зэрыдзахэмрэ жыг пкӀащхьэхэм нэху макӀэ кӀэхьэр, къэкӀыгъэ Ӏуву зэкӀэкӀахэми мэз кӀуэцӀ зекӀуэным куэду зэран хохъур, хэгъуэщыхьыным нигъэсурэ. Лъэныкъуэ гуэрэм мы джыжьу унэсыным шъхьэкӀэ гъогур хэудурэ пхырыкӀын хуэй мэзым.
Нэхъ бэуэ [[КъэкӀыгъэхэр|къэкӀыгъэхэм]] ящыщу мэзым къыщыкӀхэр [[Жыгдэжей|жыгдэжейхэра]] - зэв гъэч, кӀэху къэкӀхэр, я кӀыхьэгъыр метрэ 100-м фӀэкӀху. А къэкӀыдэхэм жыгхэм я пкъым зырачэкӀыурэ жыгышъхьэм докӀуэйхэр, нэху здагъуэтым, абдежьым я къудамэхэри зэкӀокӀыр, мэгъагъэхэ, джылэ къахокӀыр. Жыгхэм зырачэкӀыным шъхьэкӀэ къагъэсэбэпыр убыдыгъэ гъэчхэр, банэхэр. Гъэшъэгъуэну къэкӀыгъэхэм ящыщыр [[Амазонэ викториэ|Амазонэ викториэ]], псы-аӀуэйгъурцышхуэ , апшуэдизымкӀэ лъэшу щытхи и тхьэмпэм зы цӀыху ичэчыфыну.
[[File:Ardea cinerea qtl1.jpg|thumb|220px|Амазонэ викториэ]]
Псы Ӏуфэм и пэмыджыжьу [[Карибара|капибарахэр]] щопсо - [[Родентиэхэр|родентиэхэм]] я нэхъ ин дунем тет (и хьэлъагъыр кг 50-м носыр). Псы ефэну Ӏуфэм Ӏухьэхэм ешъакӀу яжэр [[Анакондэ|анакондэ]] - блэхэм я нэхъ индыдэ, псымы щошъакӀуэфхэ, псым дежь [[Кайман|каймани]] иубыду итхьэлэфыну. Амазонэм и псэушъхьэхэм абыхэм пэмыкӀыу яхэтхэр [[Амазонэ хыкхъуэ|амазонэ хыкхъуэ]], [[Тапир|тапир]] - фӀыуэ ерсыф псэушъхьэ, и хьэлъагъыр кг 200 зэрфӀэкӀым емылъытауэ, и нэхъыбэм изакъу зегъэхъур, псыгъунэ гъогухэмкӀэ ирикӀурэ, ишхыр тхьэмпэхэр, къудамэкӀэхэр, пхъышъхьэмышъхьэхэр, псыудз бжыгъэхэм ящыщ. Нэхъ хуэсакъыгъэ зыхуэшъын хуэуэ Амазонэм и псэушъхьэр, псым кӀасу хущытыр, псым кӀэуэфынури щы шъакӀуэм идежьым - [[Ягуар|ягуар]].
Амазонэмрэ и псы хэлъадэхэмрэ [[Бдзэжьей|бжъэжъей]] лӀэужъыгъу 2000 фӀэкӀыу хэс. Абдежь къуэдейра бдзэжъей [[Тамбаки|тамбакир]] здэпсор, каучук жыгхэм я пхъышъхьэмышъхьэхэмрэ джылэ псым хэхуахэм нэхъ ямышху. ПэмыкӀыу иджыри гулъытэгъуэ зыратхэр: [[Протоптэр|протоптэрхэр]] яужырейуэ денм къытенэжьахэм ящыщ бжъэжъей, псыми шӀыми жьы ичэфу, [[Арауана|арауанахэр]] зи кӀыхьэгъыр метрэм нэсу, псым къыхэпкӀыурэ цӀыв къудамэ псым шъхьэщытхэм тетӀысхьахэр иубыду. Амэзонэм и нэхъ цӀэрыӀу щытыр [[Пираниэ|пираниэхэр]] - бжъэжъей мы ину щытхэр, я кӀыхьэгъкӀэ 13 см щыкӀэдзауэ 40 см нэсхэр, шхынкӀэ нэпсеуэ щытху, шъакӀуэн псоукӀэ яӀу. Псэушъхьэ инхэми ятеуэфынухэ, псым икӀхэм ([[Блэхэр|блэхэм]], [[ШэрыпӀхэр|шэрыпӀхэм]]). ЦӀыхухэми ятеуэфынухэ, лъым имэ къакӀихьамэ, бжъэжъей гупыр а сэхьэтым тоуэр, я дзэхэмкӀэ лы такъырхэр хатхъурэ, зытеуам и къумшъхьэ нэхъ къагъанэкъым.
Бдзэжъей [[Хараки|харакимрэ]] [[Phractocephalus hemioliopterus|Phractocephalus hemioliopterus]] ину мэгурымхэ, псышъхьэми къэӀукӀыу, Амазонэм бжъэжъей «уэрэдджыӀэ» бжыгъэ зэрыхэсыр зэпхар и псыр Ӏэуэ утхъуауэ зэрщытым шъхьэкӀэ. Апхуэдэ псым бжъэжъэйхэм я зэрлъэгъуныр гугъу щытхи, макъыр къагъэсэбэп зэрыгъуэтын/зэгурыӀуэным шъхьэкӀэ<ref>Морозов ''Гулъытыгъуэ биоакустикэр''. Тхылъ 2-нэ. — М.1987. — 208 н. + 32 н. хиубыду — Н. 26-30</ref>.
== Псы хэлъадэхэр ==
{|border=1 style="background-color:#B0E0E6; "
|style="text-align:center; "|'''Псы хэлъадэхэм я тхылъ'''
{|style="text-align:right;background-color:#E6E6FA; "
|-
|style="text-align:center;"| Я кыхьэгъымкэ псыхэр зэхэдзауэ
{|border="1" width=100% frame=void cellpadding="2" cellspacing="0" style="padding:5px;text-align:center;"
|-style="text-align:center;"
|-
| № || Кыхьэгъыр км. || Цэр || Къэралыр
|-
| 1 || 6, 259, 2 || [[Мадейра|Мадейра]] || [[Боливиэ|Боливиэ]] [[Бразил|Бразил]]
|-
| 2 || 3, 250 || [[Пурус|Пурус]] || [[Перу|Перу]] [[Бразил|Бразил]]
|-
| 3 || 3, 211 || [[Япура|Япура]] || [[Колумбиэ|Колумбиэ]] [[Бразил|Бразил]]
|-
| 4 || 2, 820 || [[Токантинс|Токантинс]] || [[Бразил|Бразил]]
|-
| 5 || 2, 639 || [[Арагуайа|Арагуайа]] || [[Бразил|Бразил]]
|-
| 6 || 2, 627 || [[Журуа|Журуа]] || [[Перу|Перу]] [[Бразил|Бразил]]
|-
| 7 || 2, 400 || [[Рио Негро|Рио Негро]] || [[Бразил|Бразил]] [[Венесуэлэ|Венесуэлэ]] [[Колумбиэ|Колумбиэ]]
|-
| 8 || 2, 250 || [[Тапажос|Тапажос]] || [[Бразил|Бразил]]
|-
| 9 || 1, 992 || [[Шингу|Шингу]] || [[Бразил|Бразил]]
|-
|10|| 1, 979 || [[Укаяли|Укаяли]] || [[Перу|Перу]]
|-
|11|| 1, 900 || [[Гуапоре|Гуапоре]] || [[Бразил|Бразил]] [[Боливиэ|Боливиэ]]
|-
|12|| 1, 749 || [[Путумайо|Путумайо]] || ?
|-
|13|| 1, 575 || [[Маранион|Маранион]] || [[Перу|Перу]]
|-
|14|| 1, 415 || [[Телес Пирес|Телес Пирес]] || [[Бразил|Бразил]]
|-
|15|| 1, 370 || [[Ирири|Ирири]] || [[Бразил|Бразил]]
|-
|16|| 1, 300 || [[Журуэна|Журуэна]] || [[Бразил|Бразил]]
|-
|17|| 1, 240 || [[Мадре де Диос|Мадре де Диос]] || [[Перу|Перу]] [[Боливиэ|Боливиэ]]
|-
|18|| 1, 130 || [[Уайага|Уайага]] || [[Перу|Перу]]
|}
|-
|
|}
|-
|<small>''Гъэлъэгъуа псыхэр зи кӀыхьэгъыр км миным фӀэкӀ''</small>
|}
== Гулъытыгъуэ ==
{{Reflist}}
== Техьэпэхэр ==
* [http://www.queros.net/ Перум и куей Амазонэм хиубыдэр] {{Ref-es}}
* [http://www.casadeorellana.com Франсиско де Орейана и шӀыналъэр (1511-1546) Амазонэр япэреуэ зэӀузыхар] {{Ref-es}}
* [http://www.destination360.com/south-América/Brasil/amazon.php Виртуал зекӀуэ Амазонэм и дунем] {{Ref-en}}
* [http://www.extremescience.com/AmazonRiver.htm Амазонэм теухуа хъыбархэр] {{Ref-en}}
* [http://mitosyfraudes.8k.com/photoEng-2.html Ишъхъэрэ Америкэм и шӀыпӀэтхыпхъэхэр] {{Ref-en}}
* [http://www.underwatercolours.com/amazon/ss07.html Сурэтхэр] {{Ref-en}}
{{Geo-stub}}
| |||