Эрнан Кортес версиехэм я зэщхьэщыкӀыныгъэхэр

 

== Мексикэм и экспедициэ ==

Мексикэр убыдын мурадыр зеяр Веласкес, ахъчэкӀэ зекӀуэр зэфӀэзгъувари ара. 1518 гъэм Кортесыр дзэзэшу трагъува, ауэ губернаторымрэ езымрэ аргуэру зэхъуэна яуж а унафэр Ӏуахри Кортесыр трагъэкӀыжьа. ТӀум щыгъуи Кортесым бзэдагагъэ иӀэмкӀэ дзэгупрэ дэкӀыгъу гупрэ къэгъуэт, уасэ яретри [[Сантиаго де Куба]] кхъухьыхэм исху докӀхэ. Экспедициэр хъэрзыну зэфӀэгъувауэ щыттэкъым шхынкӀэ абы шъхьэкӀэ конкистадорхэр [[Куба|Кубам]] щыдэкӀахэр 1519 гъэм мазаем и 10. Экспедициэм хэтар кхъухь 11 (абыхэм я зым шъхьэщытар лейтенант Алварадо, Кортес и лъэужырыт).

 

 

Экспедициэр гъогу ящӀэгъэхэмкӀэ ежьа [[Юкатан]] хы тӀыгуныкъуэм и Ӏуфэмидежь. Япэреуэ Америкэм и цивилизациэшхуэм щыпэкӀэхуахэр псыхъурей [[Косумел]] идежь, апщыгъуэм [[Майахэр|майахэм]] я пщы къэрал Экаб здэщыӀам, тхьэлъэӀупӀу щыта шӀылэжьыгъэм и тхьэ [[Иш Челъ]]-гуащэ. Эспанхэм тхьэлъэӀупӀэр трахын якъутэн ягугъэ тхьэлъэӀур зэрагъэкӀуэкӀыр щалъагъум. БзэзэдзэкӀыу япэреуэ яӀэр индей пщылӀ-шъауэ , абым хъыбар къахуиӀуэта Херонимо де Агилияре шъхьэкӀэ, эспан шоджэн, майэхэм яубыдауэ яхэса, я бзэр зэригъашъу. Экспедициэм бзэзэдзэкӀынымкӀэ и нэхъышъхьэ яужым хъуа. 1519 гъэм гъатхэпэм Кортесым формалу [[Юкатан|Юкатаныр]] эспаниэ шӀыпӀэхэм хигъэхьа (ауэ хабзэгъэмкӀэ ар щыхъуар 1535 гъэм къуэдей). Яужым экспедициэр хы ӀуфэмкӀэ ежьа, гъатхэпэм и 14 Табаско и псыхъуэм нэсахэ. Эспанхэр индей къуаджэм теуэхэри ауэ дышъэ зыхуэяр ягъуэтакъым. Табаско идежь Кортесым тыныгъэ куэд къырат индей пщыхэм, дышъэ куэду, бзылъхугъэ 20, абыхэм [[Малинче]] яхэту, яужым Кортес и бзэзэдзэкӀрэ и шъхьэгъусэрэ хъуар. Зэуэ чыристан диным хагъэхьа, эспанхэр «дония МаринакӀэ» еджэхэт.

Табаско идежь эспанхэм къэралышхуэ Мешико и хъыбар къашъэр, материкым и кум хэлъу, абым цӀэ «Мексикэр» къыхокӀыр. 1519 гъэм бадзэуэгъуэм Кортес и экспедициэр Мексикэ хыжэм иде къокӀыр, абдежым [[Веракрус]] быдапӀэр халъхьэ, иджырей къалэм км 70 пэщылъу. АбымкӀэ Кортесыр эспан пщым и ӀэнатӀэм занкӀыу кӀохьэр. И джылэм заӀэту пэмыувэн шъхьэкӀэ Кортесым унафэ етыр кхъухьхэр ягъэсыну. Гарнизоныр къэгъанэри Кортесыр къэралыкум йохьэр. Япэреуэ лъэпкъ хэхьахэр тотонакхэра, я къалэ Ӏэташъхьэ Семпоалум Кортесыр зауэншу дохьэ. Абдежьым лъэпкъ хасэ пщы 30-м унафэ къыдахыр [[Ацтекхэр|ацтекхэм]] зауэ иратыну. Иджы Кортес и дзэм и нэхъыбэр къыхэхьа лъэпкъ тотонакхэм ящыщт. Тотонакхэм тхылъ кӀатхэ [[Мексикэ|Мексикэр]] яубыда яуж лъэпкъыр хуиту къэнэну, ауэ а тхылъым итар ягъэзэнкӀэжьакъым эспанхэм.

 

1519 гъэм шышъхьэӀум и 16 эспанхэр [[ТеночтилӀан|ТеночтилӀаным]] дохьэхэ. Кортесым иӀэр - лъэс шъауэгъуэ 500, шу шъауэгъуэ 16, тотонакхэм ящыщу мин 13 хуэдиз шъауэгъуэ. Шъауэгъуэ къэрууфӀэ конкистадорхэм здагъуэтыр къушъхьэ лъэпкъ хуит ЛӀаскал идежь, [[Ацтекхэр|ацтек]] лъэпкъ зэгуэтхэм язауэхэм. Зэр хэхьар иригъэубыдын шъхьэкӀэ ЛӀаскалхэм я пщым Кортесым и пхъур ирет ШикотенкалӀ, яужым Кортесым пшъашъэр Алварадом иретыжьыр, Луиса де ЛӀаскала триӀуауэ, Алварадом и зукӀу хъуам яужым хэта дэкӀыгъу. Кортес и дзэр абдежьым шъауэгъуэ минищкӀэ лӀаскаланхэмкӀэ хэхъуа. ЛӀаскалар эспаниэ ӀэнатӀэм и къэру хъуа [[Мексикэ]] Ӏыгъыным, а лъэпкъым эспаниэм и колониэ ӀэнатӀэр трамгъэкӀыхукӀэрэ уасэпӀалъэр итакъым.

1519 гъэм жэпуэгъуэм Кортес и дзэр Чолулэм нэса - къалэ етӀуанэ и инагъумкӀэ [[Мексикэ|Мексикэ Курытым]], тхьэлъэӀупӀэ нэхъышъхьэ абдежь иса лъэпкъхэм я диным. КъызхэкӀам гурыӀуэгъуэ имыӀу Кортесым джылэ абым дэсар ириха, къалэри ныкъуэ гъэсу къыгъэна.

 

 

== ТеночтилӀан и хэкӀуэдэгъуэр «Гузавэгъуэ жэшымрэ» ==

Арварадор Кортес щымыӀэхукӀэрэ лъыгъажэ политикэ иригъэкӀуэкӀа, лажьэ зимыӀэ ацтек уэркхэр зэтриукӀауэ, лъэпкъджэку щырагъэкӀуэкӀым. Ацтекхэм лӀатоанэ кӀэуэ хахри - КуилӀауака, зауэм зыхуагъэхьэзырын кӀадза, эспанхэм пэувэну. 1520 гъэм мэкъуауэгъуэм и 24 къалэм Кортес къыгъэзэжьа. Кризисым и зыӀэтыгъуэ нэхъ иним, Мантесумэр хэкӀуэда (1520 гъэм мэкъуауэгъуэм и 27 иэ 30). Эспанхэм зэрджаӀэмкӀэ [[Моктесума II|Моктесумар]] зыукӀар индей зызӀэтахэр, индей хъыбарышъэхэмрэ иджырей тхыдэшъэныгъэ лэжьыгъэхэмрэ зэрагугъэмкӀэ [[Моктесума II|Моктесумар]] зыукӀар езы эспанхэмра, Ӏэнэмэт зыхуэмныкъуэжь щыхъум.

 

* ''Зенон Косидовский'' [http://scepsis.ru/library/id_534.html «Ацтекхэм я къэрал Кортесым зэриубыдар»] {{Ref-ru}}