Африкэ Лъэпкъхэр версиехэм я зэщхьэщыкӀыныгъэхэр

Лъэпкъ нэхъыбэхэр [[Африкэ|Африкэм]] дэсхэр мин зытlущ иэ шъэ зытlущ нэхъ мыхъху, зы къуаджэ-къуаджитl нэхъ дэмысху. [[Африкэ|Африкэм]] и 90 % дэсыр - ахэр лъэпкъ 120, 1 милыуаным фlэкlыу зи джылэхэр, абыхэм я 2/3 лъэпкъ 30 я щыщ, зи джылэр милыуан 5 фlэкlыу. Нэхъ къыхэщу щытыр Тропик Африкэм иджылэр 1/3 хъууэ ( Африкэм исым иныкъуэ хуэдыз ) яхэтхэр лъэпкъ 10 нэхъ инхэм ящыщ, милыуан 10 мы нэхъ макlыу хъууэ: [[Хьарыпхэр|хьарыпхэр]], [[Хаусахэр|хаусахэр]], [[Фулбехэр|фулбехэр]], [[Йорубахэр|йорубахэр]], [[Игбохэр|игбохэр]], [[Амхарахэр|амхарахэр]], [[Оромохэр|оромохэр]], [[Руандэхэр|руандэхэр]], [[Малагасихэр|малагасихэр]], [[Зулусхэр|зулусхэр]].

 

* Къуэхьапlэ Африкэ, иэ пэмыкlыу Къуэхьапlэ Судан

* Экуадор Африкэ (Къуэхьапlэ Тропик Африкэ)

* Къуэкlыпlэ Африкэ

* Мадагаскарымрэ адреуэ хъуамрэ.

 

== Лъэпкъ зэхэтыкlэ-псоукlэр ==

[[File:Bedouin Resting.jpg|thumb|220px|Бедуин]]

Шlыпlэр: [[Мысыр|Мысыр]], [[Ливиэ|Ливиэ]], [[Тунис|Тунис]], [[Алджазаир|Алджазаир]], [[Марокко|Марокко]], [[Къуэхьапlэ Сахара|Къуэхьапlэ Сахара]], нэхъ макlыу хиубыду [[Мавританиэ|Мавританиэ]].

Зэргуэчыр Мысыр-Суданрэ Магриб-Мавританрэ "тхыдэ-лъэпкъ хэкукlэ" (ТЛъХ).

 

 

Я лэжьыгъэр нэхъыбэм губгъуэ-зехьа (Нил ипсыхъуэмрэ оазисхэмрэ), жыгхадэ, санэхухадэ, чыцlыбжьэ lарысэ ягъэкl, хьарыпхэмрэ (бедуинхэр) берберхэмрэ я ныкъуэр къушъхьа иэ пшахъуалъэ лъэныкъуэхэм дэсхэр куэч-псоукlэ зэрахьа. Махъшэ, былым, шы, шыд зэраху. Я щыгъыныр - джанэ кlыхь, пшъампlэ хъуэреуэ къыхауэ, гъуэнчэдж илъапэмкlэ зэв хъууэ, къэптlал lамэ зэрахьа. Куэч-лъэпкъхэм я хабзэмкlэ иджыри къыздынэсым лъэгум ису машхэхэ, загъэпсэху икlи щожэуйхэ. Я шхыныр - пlастэ мы lув lамэ, шху, кус-кус, лы гъэжьа (такъыру, нафlэм телъу иэ цlыкlу упкlэтауэ), бжъэжъей, хьалывэ, джэш-чыпс lамэ, чыпс-сыр, пхъышъхьа-мышъхьа гъэгъуа, щей, къэхьэуэ. Я унэхэр ятlэ удынам иэ семаным къыхашъыкl, унашъхьар занкlыу, ишъхьагъумджэхэр пкlантlэмкlэ плъэуэ, урамымкlэ кlэхьапlэм фlэкlэ хуэмыгъэзауэ.

 

[[File:Ethiopian Religious.jpg|thumb|220px|Эфиоп шоджэн]]

 

II — XI лъэхъэнэхэм къыщыкlэдзауэ Эфиопиэм губгъуэ лъэжьыгъэм пылъхэ цьэцэпэцэхэр ягъэкlыу, абы пэмыкlыу былым зехуэным пылъу. Губгъуэр зэравэр пхъэlашэкlэ (марэша), выхэр кlэшъауэ. Аксумитхэм япэреуэ кlадза гъэкlын, lарысэ шъын хьэцэпэцэ Эфиопиэм нэхъ фlэкlа зкlыпlи къэмыкl: тэфф гъавэцlыкlурэ, дуррарэ (мэш лъэпкъым щыщ, натрыхум ехьчу), дагуссэ, джэш lамэ къакъийрэ, чинарэ. Эфиоп бгыхэм абы пэмыкlыу къыкlахэр гуэдз гуэрэхэм я щыщ лlэужьыгъуэхэмрэ къэхьэуэмрэ. Хьаблэхэр зэбгырыдзауэ иэ урамкlэ зэхэтурэ щытхэ, унэхэр хъуреуэ пхъэкlэ шъауэ, ятlэкlэ иэ вэнвейкlэ цlэлауэ, пкlашъхьар памцlу щыту - тукул , нывэкlэ шъауэ плlимэр, ишъхьар занкlыу - хыдмо. Я щыгъыныр джанэ занкlэ кlыхь, бгарыпх бгъуэкlэ кlэпхауэ, гъуэнчэдж къыкlэлъу. Эфиопыр куэдрэ Тропик Африкэм чристан къэралу изакъуэ щыта. I лъэхъэнэм ипэм къыщыкlэдзауэ эфиоп тхэбзэ зэрахьэн кlадзэ. Оромохэр, сомалийхэр, тигрехэр, афархэмрэ адрей лъэпкъхэри якlыгъу - мыслимэнхэ, куэч-псоукlэ зэрахьа, былым, махъшэ, шы зэраху. Агау лъэпкъ гуэрэхэм джурт диным пылъхэ (фалаша - эфиоп иэ фlыцlэ джурткlэ йоджэ).

Псом нэхъри нэхъ ину, нэхъ "гугъу" щыт хэку, икlуэцlымкlэ 3 гуэчыжьу.

 

 

 

 

Куэхьапlэ Африкэм арыху къыкlакъым африкэ цивилизацэр: шlыпlэр фlыуэ (уэшху къэшхыр ирикъу) тегъэпсыхьауэ елэжьыным. Суданым хьэцэпэцэхэр ягъэкl (ху, прундж, гуэдзым ехьч къэкlыгъэхэр), Гуинеэм итропик мэз лъэныкъуэхэм щыlахэм лъабжъэкlэкlэ къэкlыгъэхэм йолъэжьыр (ямс, кассава абы хуэдэ памыкlхэри). Атлантикэм иlуфэмкlэ хьэцэпэцэхэм ядэкlыгъу лъабжъэкlэкlэхэри ягъэкlыр. Суданым былым зехуэным пылъхэ. Куэду зыпылътэр дышъэ къыкlэхыным ауэ чыгъу (шыгъу) зэрамыlам шъхьакlэ судан лъэпкъхэр сахарам исхэм яде щахуэхэт (чыгъукlэ нэхъ къуэлеуэ щытахэм).

 

 

Дэсхэм я нэхъыбэр бантубзэкlэ псалъэ лъэпкъхэра: дуала, фанг, буби, мпонгве, теке, мбоши, нгала, комо, монго, тетела, куба, конго, амбунду, овимбунду, чокве, луэна, лози, тонга, бемба, луба пэмыкlхэр джоуэ. Пэмыкl бантубзэхэмкlэ псалъэхэр: бамилеке, бамум, тикар. Адамава-убангийбзэхэмкlэ - занде, банда, нгбандирэ гбайярэ. Суданкурыт бзэхэмкlэ - морумангбету лъэпкъхэр. Пигмейхэр я гъунэгъухэм ябзэхэмкlэ мэпсалъэхэ, ипэмкlэ къэбжэкlауэ хъуам ауэ нэхъыбу банту бзэхэмкlэ.

Я lашъагъэ-шъэныгъэхэр тропик мэзхэм нэхъ тегъэпсыхьауэ щытхэ Гуинэй лъэныкъуэм нэхъ ехьчу. Нэхъ къыхагъэкlыр пигмейхэра, куэчынымрэ шъакlуэн псэукlэмрэ пылъхэр.

 

[[File:Mahalapye traditional house cropped.jpg|thumb|220px]]

 

Джылэ дэсхэм ябзэхэр: банту бзэмкlэ псалъэ лъэпкъхэр коса, зулу, свази, ндебелерэ матабелерэ, суто, тсвана, педи, тсонга, венда, шона, гереро, овамбо пэмыкlхэр джоуэ. Койсан бзэхэмкlэ псалъэхэр бушменхэмрэ готтентотхэмрэ.

 

 

Банту бзэхэмкlэ псалъэ лъэпкъхэм я лэжьыгъэр - хадэ-губгъуэ зехьанрэ (пхъышъхьа-мышъхьа, джэш, нартыху, ху), былыб зехуэнрэ. Готтентотхэр былым зехуэным пылъхэ, лъэпкъ топнар-намам щымыхъукlэ (Намибиэм), хы псэушъхьахэм яшъэкlуэным пылъахэ.

=== Къуэкlыпlэ Африкэ ТЛъХ ===

[[File:Fort-Zanzibar.jpg|thumb|220px|Занзибар быдапlэ]]

 

Хэкуитlу мэгуэч:

* Iуфэм lулъыр - Индиэ океаным иlуфэмкlэ щыlа Сомалим къыщыкlэдзауэ къуэкlыпlэ Мозамбикым нэгъунэ.

 

Къуэкlыпlэ Африкэ ТЛъХ-м лъэпкъ дэсым янэхъыбэр банту бзэхэмкlэ псалъэхэм ящыщ (кикуйу, акамба, меру, лухия, джагга, бемба, ниямвези, сукума, шамбала, зарамо, гого, хехе, бена, кинга, фипа, яо, малави, макуа, маконде, нгони пэмыкlхэр джоуэ) абыхэм щымыхъукlэ нилоту хъуари, абыхэм пэмыкlыу лъэпкъ нил-сахара бзэхэмкlэ псалъэхэри (берта, кома, гумуз, кунама, кулияк, тумтум, кадугли, кронго джоуэхэ). Кушит бзэхэм ящыщ эфиопхэр (ираку, горова, бурунги) капхэр (дахало, сандаве, хадза). Псыхъурей зэхуакум дэсхэр банту бзэхэмкlэ псалъэ лъэпкъхэр - руанда, рунди, ганда, сога, ниоро, ниянколе, торо пэмыкlхэм джоуэ. Хы lуфэм lусхэр суахили лъэпкъхэр (коморхэмрэ миджикендахэмрэ).

Хы lуфэм lус лъэпкъхэмрэ хы тlыгухэм щыпсохэмрэ я хабзэ шэнхэр зэрзэфlэувар мыслимэн лъэпкъхэм япылъурэ Азиэм къыкlахэм (Аравиэм, Оманым, Персым, Индиэм), банту бзэмкlэ псалъэ лъэпкъхэмрэ. VII-X лъэхъэнэхэм зэфlэува Суахил цивилизациэр Къуэкlыпlэ Гъунэгъум щэхуэнымкlэ пылъурэ икъэру къыиту, нэхъ лъэш щыхъуар XIV лъэхъэнэм. Суахилхэр бжъэжъей ешъэнымрэ хы псэушъхьахэм яшъэкlуэнымрэ пылъхэт, нэлмэс хым къыхахт абы шъхьакlэ хы зекlуэмрэ, кхъухь шъынымрэ фlыуэ зэфlэувауэ щытт.

 

 

=== Мадагаскар хы тlыгу ТЛъХ ===

Шlыпlэр: Мадагаскар, Сейшел хы тlыгухэр, Маврикий, Реиунион.

 

 

 

== Расахэр ==

 

 

[[Category:Wp/kbd]]