Бзыикъуэ зауэ

Бзыикъуэ зауэ — адыгэ лъэпкъым и тхыдэм щыщ Ӏэхьэ нэхъ гуащӀэхэм ящыщщ. Бзыикъуэ псыхъуэм 1796 гъэм, мэкъуауэгъуэм и 10-м щеӀкуэкӀа зауэ.

Бзыикъуэ зауэ
ЩекӀуэкӀар 1796 гъэм, мэкъуауэгъуэм и 10-м ЗдекӀуэкӀар Бзыйкъуэ псыхъуэм ит губгъуэ Нэджыд КъызхэкӀар ЛъхукъуэлӀхэмрэ ШорэлӀыкъуэхэрэ я ныкъуэкъуэгъум Зэриухар ШорэлӀыкъуэхэ я текӀуэныгъэ
Лъэныкъуэхэр
Шапсыгъэхэр Абдзэххэр (я лъхукъуэлӀыдзэ зэгуэт)	ШорэлӀыкъуэхэ Бжьэдыгъу пщыгъуэ Натхъуэджэхэр Къэзакъхэр
Дзэпашэхэр
	Къэлбэт Бэт Джэрый АлисулътӀан Котларовский Тимофей
Лъэныкъуэхэм я къэрур
цӀ. 18 000	цӀ. 4 000
ХэкӀуэдахэр
400 (шапсыгъ-абдзаху)	360 (бжьэдыгъу) 9 (къэзакъу)

КъызхэкӀар

XVIII лӀэщӀыгъуэм и кӀэм дунем и хэку бжыгъэм лъхукъуэлӀ-уэркъ зэпэубыдыгъэ бжыгъэхэр къежащ. Лъэпкъ куэдхэм шэчыгъуэ ямыӀэжу заӀэтащ пщы-уэркъхэм я ӀэнатӀэгъуэ гугъыр яхуэмыхьыжу. Псалъэм папщӀэ 1789 гъэм Фрэндж револуцэшхуэм къыхэкӀащ хуитыныгъэр. А зэманыгъуэми Адыгэ Хэкум лъхукъуэлӀ-уэркъ зэныкъуэкъуэгъухэри къыхэкӀыурэ щӀадзэщ, лъхукъуэлӀхэм я бэмпӀэгъуэхэр яхуэмшэчыж мэхъур.

Зэпэубыдыгъуэхэр къожьэр щхьэху щӀыпӀэхэм — Абдзэхым, Шапсыгъым, Натхъуэджым, абыхэм нэхъ мышэчу къахэкӀыр шапсыгъхэращ. Абым емылъытауэ езы Шапсыгъым щыщ лъакъуэлъэшхэри гугъэ зэрахьэ пщы ӀэнатӀэгъуэ яӀэну, бжьэдыгъу-къэбэрдей пщыхэм хуэдэу лъэпкъым щхьэщыувэну, абым папщӀэ лъхукъуэлӀхэм шэч имыӀэу бэлыхьыр кӀуэ пэтми нэхъыбэу тралъхьэрт. Езы лъхукъуэлӀхэми я хуитыныгъэр яфӀэмыкӀуэдыным пылъхэу Лъэпкъ Хасэхэм я псалъэри я пӀэри яӀыгъыным пылъхэт къимыкӀуэтху.

Апхуэду, зы Хасэм, лъхукъуэлӀ лъэпкъым хабзэ щӀэуэ къаштэр уэркъ-лъакъуэлъэшхэр хейуэ щымытыжынэху, я ӀэнатӀэгъуэм щӀэт жылэм и Ӏуэхугъуэ зэрамгъэзэхуэфхэу, мылъку яӀэр къытрахыжэу.

Абым нэмыщӀыу лъхукъуэлӀхэр нэхъыбэу къызэщӀэзгъэста хъуар Шорэлъыкъуэхэ Адыгэ Хабзэм ебакъуэу хьэщӀэхэр зэрахъунщӀар, ахэр зыгъэхьэщӀахэм ящыщ щӀалитӀри яукӀауэ. Абым нэхъ ямыщӀауэ, ипэмкӀи хьэулей бжыгъэ лъакъуэлъэшхэм яӀэрти лъхукъуэлӀхэм а сэхьэту заӀэта хъуа. Гупышху зэхэхьэхэу Шорелъыкъуэхэ я лъэпкъым щыщ зы унэм теуа хъуахэ, мылъкур зэрщыту ираха, зы унэӀут пщащэ ираша, унэ-гуащэм псалъэ лей бжыгъэ жыраӀащ, цӀыхум ящыщ гуэри бзылъхугъэм еуа.

Зауэр зэрекӀуэкӀар

Зауэм ипэкӀэ

Шорелъыкъуэхэ ялъ ящӀэжын гугъэ ящӀауэ, я уэркъхэми нэхъыбэжу къызэщӀагъэстауэ, зэр лъэпкъу Шапсыгъым икӀахэ. Бжьэдыгъу пщыгъуэм щыщ Хъымыщым кӀуахэ дэӀэпыкъуэгъу лъэӀуэну, а зэманыгъуэм нэхъ лъэш пщыгъуэхэм ящыщт.

Шорелъыкъуэхэ я уэркъхэр Бэт Джэрий деж кӀуахэ, псэлъэну, пщыгъуэм Хасэ зэхуишэсыным щхьэкӀэ лъаӀуэху. А лъэхъэнэм Бэт Джэрий пщы цӀэрыӀуэт Бжьэдыгъу пщыгъуэм имызакъу, зэр Адыгэ Хэку къащӀэрт, и псалъэм къыбгъэдэт пщыгъуэхэми къадэӀурт.

Шорелъыкъуэхэ я уэркъхэр зэрлъэӀуам хуэдэу Хьэджэмыкъуэм Хасэ зэхуишэсащ. Хъымыщхэм ящыщ лъакъуэлъэш пщӀэшхуэ зиӀэ Бжыхьэкъуэ Борыкъуэ псалъэ къиштэри жиӀащ Шорелъыкъуэхэ пщыгъуэ ӀэнатӀэгъуэм щӀэгъэхьэным япэ жылэм егъэфӀыжыным пылъын, Хьэджэмыкъуэ пщӀэшхуэ иӀэмкӀэ абым сэбэп хуэхъуну, зауэри ямыщӀу, лъыгъажэм лъэпкъхэр хагъэкӀыну лӀыхъужьыр лъэӀуащ.

ЛӀыхъужьым и псалъэр шынэным къыхэкӀауэ уэркъхэм къалъытэри гу лъамытакъым. Уэркъ щӀэлъэгъуэ зауэм хуенэцӀхэр лӀыжьыр щӀэнкӀалъэ ящӀри къагъэнащ.

1793 гъэм хьэщӀэгъакӀуэ гуп Бытырбыху ежьа хъуащ. II Екатеринэ ӀущӀахэщ, хъыбару хуахьар гуащэшхуэр къадэӀэпыкъуну, жылэ зызӀэтауэ лъакъуэлъэшхэм ямыдэӀур я пӀэр ирагъэувэжын папщӀэ къадэӀэпыкъуну, езы адыгэхэри Урысейм и ӀэнатӀэгъум щӀэхьэн хуэдэу къагъэгугъэу. ХьэщӀэгъакӀуэ гупым пашэу хэттэр Шорелъыкъуэ АлисулътӀан, Бэт Джэрии дэщӀыгъуу. Гуащэшхуэр арэзыуэ къэзакъ МыутӀэ губгъуэм исхэм унафэ яхуищӀащ адыгэхэм ядэӀэпыкъуну, цӀыху 300 къэзакъу ядэкӀуэу зы топышэ фочи щӀыгъуу.

Зауэ махуэр

Нэхущым бджэдыгъу-натхъуэдж дзэ зэгуэтымрэ (миниплӀ хуэдыз хъууэ) къэзакъхэмрэ зэхуэзахэ Бзыикъуэ деж иӀэ Нэджыд губгъуэм. Куэд темыкӀауэ шапсыгъ-абдзах лъхукъуэлӀыдзэри къызэрыкӀуэр къэунэхуащ.

Бэт Джэрий шапсыгъхэр къызэрилъагъу къэзакъхэм ялъэӀуа топышэкӀэ яхэуэну. Абым яуж шапсыгъхэм я шабзэхэмкӀэ шэхэр яутӀыпщащ, уэгур щӀагъэхъумауэ, фочкӀэ зэ къауэри я лъэныкъуэм дзэхэр зэхэхьа я сэшхуэхэр къырахауэ. Къэзакъхэр лъэныкъу щытахэ, зауэр екӀуэкӀыху хэмыхьэху.

Шапсыгъхэр, бжыгъэкӀэ нэхъыбэ хъухэр а сэхьэту теуахэ бжьэдыгъудзэм, кууэ я кӀуэцӀым хэхьэхэу. Ар бжьэдыгъухэм я щхьэм къырагъэщхьэпа хъуащ. Гузавэу шапсыгъхэм я шуудзэр зыкӀэлъагъакӀуэри, лъэсыдзэ къуэм дэсхэм яку дашахэ. ЛъэныкъуитӀымкӀи дэубыда хъуа шапсыгъхэм я шуудзэр зызэпигъэзауэ щигъэзэжьым я лъэсыдзэ яуж итам щыщ бжыгъэр хигъэкӀуэдэжащ езым. Шапсыгъхэм я пашэхэр дзэр ягъэзэнщӀэжэным пылъхэт, ауэ мыхьэнэ къахуихьэкъым, зыри яхуэмыщӀэу. Шапсыгъхэм я лъэсыдзэм куэдрэ зиӀыгъащ, ауэ бжьэдыгъу шуудзэ къэзгъэзэжа хъуар я щӀыбымкӀэ къыдэуэри лъэсыдзэр кӀуэдащ абымкӀэ.

Бжьэдыгъухэм куэдрэ заӀыгъа къимыкӀуэтхэу, ауэ зыкъом текӀауэ шапсыгъхэм я лъэныкъуэмкӀэ уэру макъ ирикӀуа, бжьэдыгъухэр зэхэпхъа хъуащ — Бэт Джэрий яукӀа. ХабзэмкӀэ пашэр хэкӀуэдамэ зауэм дзэми текӀуэныгъэ иӀэжкъым.

Бэт Джэрий щымыхъукӀэ а зауэм натхъуэджхэм я пашэ Къэлбэти хэкӀуэда. Бжьэдыгъухэм губгъуэм хьэдагъэ ин ящӀащ я пщыр щӀакӀуэ ираубгъуахэм тралъхьэри, жыгей губгъуэм итам и пщӀэм щагъэтылъащ.

Зауэр зэриухар

Зауэ нэужым уӀэгъуэ хъуа лӀыхъухэри хэкӀуэдахэри лъэныкъуэ къэс зэбгырашыжьахэщ. Шапсыгъ лъхукъуэлӀхэм я унафэкӀэ Шорэлъыкъуэхэ Шапсыгъым ягъэзэжьащ, япэрей ӀэнэтӀэгъуэ ямыӀэжу. Шорэлъыкъуэ АлисулътӀан Шапсыгъ Хэкум ирагъэхьэжьакъым, Псыжъ и ижьырабгъу ӀуфэмкӀэ къэзакъхэм яхэтӀысхьэри хьэблэ и цӀэкӀэ хилъхьащ.

Бэт Джэрий Нэджыд губгъуэм ита жыгейм и щӀагъым щӀалъхьащ, жыгым пщым и цӀэр траӀуауэ абым яуж (куэд темыкӀауэ, урыс-адыгэ зауэр щыщӀидзам жыгыр къэзакъхэм ирахащ). Лъэпкъым хабзэ хэлъамкӀэ жыгым пщӀэшхуэ хуащырт, бжьэдыгъу лъэпкъми яужкӀэ а щӀыпӀэм куэдрэ я пщыр ягъейжащ.

Къэлбэт и гусэ лъэпкъэгъухэри дэщӀыгъуу Нэджыд губгъуэм ипэмыжыжэу щыщӀалъхьащ, Ӏуащхьэ хузэтралъхьауэ, абым къыбгъэдэту Ӏуащхьэ нэхъ ин щытым хъыбарымкӀэ шапсыгъ 800 хэкӀуэдахэр щӀэлъщ. А ӀуащхьитӀыр иджырей къалэ Крымск щыхэкӀуэда и щӀыпӀэхэм.

ЩӀэнхабзэмрэ тхыдэмрэ

Шапсыгъ лъэпкъым псалъэжь къыхэна, хъыбарыжьу «ЛӀыхъужьхэм къагъэзэжауэ Хэкум къыщихьэжахэм зы бзылъхугъэ къапежащ — Схуэдэ хъыбар къыздэфхьа? — жиӀэу. — Уи лӀыри, уи къуищри хэкӀуэдащ. — къыжыраӀа. — ХъыбарыфӀ къыздэфхьакъэ нтӀэ? — жыӀэри аргуэру яупщӀащ. — Бэт Джэрий дыукӀа — жаӀари, жэуап ирата. Бзылъхугъэр гуфӀэу, Ӏэгу еуэн щидза къафэу. — Сыт укъыщӀэфэр? — щыжаӀам, бзылъхугъэм жиӀащ — дэ дыфӀэкӀуэдар ди фызхэм зы жэщым япшыныжьыфынущ! Бжьэдыгъухэм яфӀэкӀуэдар я фызхэм илъэс минкӀэ яхуэпшыныжьыфынукъым! — къажыриӀащ.»

• Тхылъ «Адыгэ уэрэдхэмрэ пшыналъэхэмрэ» жыхуиӀэм бжьэдыгъу псэлъэкӀэкӀэ къаӀуэтэжьа уэрэдыжь хэтщ Бзыикъуэ зауэм теухуауэ.
• МэщбэщӀэ Исхьэкъ и Ӏэдакъэм къыщӀэкӀа пшысэ зауэм и цӀэджэгъу дунем къытехьа 1988 гъэм.
• 2011 гъэм, Адыгъэ республикэм и Лъэпкъ театрым оперэ ягъэлъэгъуа, Нэхей Аслъэн и Ӏэдакъэм къыщӀэкӀауэ.

Тхылъхэр

• Н. Дубровин. Черкесы (Адыге). Налшыч къ. 1991 гъэ.
• Народные песни и инструментальные наигрыши адыгов.

ТехьэпӀэхэр

• Бзиюкская битва.
• Адыгэ макъ. Бзыикъо зау.
• Потто А.В. Кавказская война. Том I. Бзиюкская Битва (Первый поход черноморцев за Кубань).