Эрнан Кортес

Ферна́ндо Корте́с де Монрóй и Писа́рро Альтамира́но (исп-бз. Fernando Cortés Monroy Pizarro Altamirano) къыщалъхуар Медельиным Эстремадурэ провинцэм 1485 гъэм; дунейм щехыжьар Кастильеха-де-ла-Куэста Андалусием 1547 гъэм дыгъэгъазэм и 2. Нэхъ зэрацӀыхур Ферна́ндо, Эрна́ндо, Ферна́н е Эрна́н Корте́с (испаныбзэкӀэ Hernán Cortés) — Испанием и конкистадор, Мексикэр зыубыду, ацтекхэм я къэралыр хэзыгъэкӀуэдар. Пщы Карл V-м ӀэнатӀэ Marques del Valle de Oaxaca (Оахакэ къуэм и маркиз). И гъащӀэм тепсэлъыхьу тхылъ мащӀэ къэнахэр, абы щхьэкӀэ тхыдэщӀэныгъэм и лъэжьыгъэхэр Ӏэуэ зэхокӀхэр я гупсысэхэмкӀэ.

Фернандо Кортес де Монрой и Писарро Альтамирано исп-бз. Fernando Cortés Monroy Pizarro Altamirano
Испанием и конкистадор
Шъхьэгъусэр:	1) Каталина Суарес Марсайда, 2) Хуана Рамирес де Орелиано де Сунига, 3) Малинче (пщылӀ)
Быныр:	10 хуэдиз
ӀэпэкӀэдзыр:

КӀэлэгъуэм и биографиэ

Медеджиным къэхъуа Эстремадура провинциэм, апщыгъуэ зэманым пэщтыхьей Кастиджэм, 1485 гъэхэм ядежь. Ядэр лъэпкъыжъдыдэм щыщт ауэ мылъкур ӀэкӀэкӀри дзэм капитану къулыкъу ихьт. ЯдэмкӀэ Кортесыр Николас де Овандо Ӏыхьлы хухъут — япэрей тхьэмадэ Эспаниолэм. ЯнэмкӀэ Кортесыр Франсиско Писарро и къуэш хъут — Перур зыубыдам (пэмыкӀ и Ӏыхьлы, абыи Франсиско Писарро ицӀу Кортесым дэкӀыгъуа Мексикэр щаубыдым).

Кортесым дэкӀыгъуа и гъашъэтхыдэр зытх — Франсиско Лопес де Гомара и гугъ зэришътэр, сабий къэрууншу, куэду сымэджауэ, абым шъхьэкӀэ кариерэ къыхухахтэр иэ юристу иэ шоджэну. 14 илъэсищым дежь Саламанка и университетым кӀагъэхьэ. А зэманым и хъыбар къэнэжьакъым ауэ пщым хутхахэмкӀэ Кортесым пӀалъэр зэригъашъэт икӀи латиныбзэри ишъэт.

ИлъэситӀ текӀауэ Кортесым университетыр фӀэхедзэ, ядэм абымкӀэ игу щигъэкӀауэ, икъуэмкӀэ унагъуэр къэзӀэтыжьын зигугъам. Яужым Кортесыр нотариусу лэжьа Севиджэм.

Гомара Кортесым и гугъ зэришъыр кӀалэ депсэлъеуэ, шъыкӀеуэ, шэн бзаджэ иӀу. Провинциэм дэсынымрэ натариус лэжьыгъэмрэ къэхьэлъэкӀт илъэс 16 хъу кӀалэм. А зэманым Эспаниэм хъыбар къынос ШӀыпӀэ КӀэхэр къызарэгъуэтам.

1504 гъэм Кортесыр и Ӏыхьлы де Овандом идежь ежьэн игугъэ Эспаниолэм и губернатору трагъувам, ауэ ежьэн хузэфӀэкӀакъым. Гомарам хъыбар итхымкӀэ абы зилажьэр уӀэгъэ иӀэр бзылъхугъэ зпылъам и шъхьэгъусэм иуӀэуэ (Адрей хъыбархэм зэритымкӀэ шъхьэгъумджэм къыхуат зпылъ бзылъхугъэм идежь къыкӀэкӀыжьу). Щыхъужьам Кортесыр Ипшъэ Эспаниэм зукӀу хэта, зэргугъэхэмкӀэ зауэшъэныгъэм зыригъасу. А зэманым и хъыбар шъагъуэ къэнакъым.

ШӀыпӀэ КӀэр

1506 гъэм Кортесыр Санто Доминго къэса, колонист хуэду заригъэтхри, унэрэ шӀыгурэ къыхихын пӀалъэ иӀу абы пэмыкӀыу индей унэӀут иӀэну, и шӀыгум елэжьыну. Губернатор Овандом и Ӏыхьлыр иде ишта, къалэ Асусам натариусу лэжьэну. Абы пэмыкӀы иджыри Кортесыр индейхэм къаӀэта зауэ хуитыныгъэм шъхьэкӀэ пэщытахэм яхэта, и мылъкур абы яуж куэдкӀэ хигъэхъуауэ.

1510 гъэм Кортесыр Диего Веласкес и дзэгупым дэкӀыгъу ежьа, Кубар яубыдыну. Дзэгупым Кортесыр мылъкумкӀэ и нэхъышъхьу утт, Эспаниэм ирагъэхьын хуэй мылъку къахьам пщым и ныкъуэм, абыми кӀэлъыплът. Веласкесым игу ирихьт Кортесыр, абым шъхьэкӀэ илъэс 26 хъу конкистадорым кӀэх зыкъыӀэта колониэм. Куэд темыкӀауэ Веласкес и секретар мэхъури Сантиаго де Куба и алкалду тохьэр. Бей хъуа Кортесыр, индей лъэпкъ унэӀуту, дышъэ къыздыкӀах шӀыпӀэхэр, хадэхэр къыратри. 1514 гъэм Кортесыр колонис гупым яшъхьэщыту, индей унэӀут нэхъыбэ зыхуэныкъу зыубыдынхэм ягугъэхэм я мылъкухэм щылэжьэным шъхьэкӀэ. Губернаторымрэ Кортесымрэ я зэгурыӀуэгъуэр зэӀохьэри Кортесыр тӀо хьэпсэм ягъэтӀысыр, ауэ Ӏэуэ къышъышъ Ӏэкъым. Ар къызхэкӀа хъуныр Кортесым хуэмеуэ Каталина Суаресыр ирагъэча, Веласкес и благъэ хуэхъур.

Мексикэм и экспедициэ

ЗекӀуэ 1519-1521 и тхыпхъэ

Мексикэр убыдын мурадыр зеяр Веласкес, ахъчэкӀэ зекӀуэр зэфӀэзгъувари ара. 1518 гъэм Кортесыр дзэзэшу трагъува, ауэ губернаторымрэ езымрэ аргуэру зэхъуэна яуж а унафэр Ӏуахри Кортесыр трагъэкӀыжьа. ТӀум щыгъуи Кортесым бзэдагагъэ иӀэмкӀэ дзэгупрэ дэкӀыгъу гупрэ къэгъуэт, уасэ яретри Сантиаго де Куба кхъухьыхэм исху докӀхэ. Экспедициэр хъэрзыну зэфӀэгъувауэ щыттэкъым шхынкӀэ абы шъхьэкӀэ конкистадорхэр Кубам щыдэкӀахэр 1519 гъэм мазаем и 10. Экспедициэм хэтар кхъухь 11 (абыхэм я зым шъхьэщытар лейтенант Алварадо, Кортес и лъэужырыт).

Кортес и дзэм хэтар: лъэс шъауэгъу 518 нэрыбгэ, шу шъауэгъу 16 нэрыбгэ (абыхэм я зытӀущым зэхэдзауэ зы шы нэхъ ямыӀу, Алварадоми хуэду), аркебузэзехьу 13 нэрыбгэ, арбалетзехьу 32 нэрыбгэ, хызекӀуэ шъауэгъу 110 нэрыбгэ, унэӀуту 200 - кубэ индейхэмрэ африкэм щыщхэмрэ, пщылӀрэ мылъку зехьэрэ хуэдэху. Шыуэ 32, топфочу 10, фалконету 4.

Экспедициэр гъогу ящӀэгъэхэмкӀэ ежьа Юкатан хы тӀыгуныкъуэм и Ӏуфэмидежь. Япэреуэ Америкэм и цивилизациэшхуэм щыпэкӀэхуахэр псыхъурей Косумел идежь, апщыгъуэм майахэм я пщы къэрал Экаб здэщыӀам, тхьэлъэӀупӀу щыта шӀылэжьыгъэм и тхьэ Иш Челъ-гуащэ. Эспанхэм тхьэлъэӀупӀэр трахын якъутэн ягугъэ тхьэлъэӀур зэрагъэкӀуэкӀыр щалъагъум. БзэзэдзэкӀыу япэреуэ яӀэр индей пщылӀ-шъауэ, абым хъыбар къахуиӀуэта Херонимо де Агилияре шъхьэкӀэ, эспан шоджэн, майэхэм яубыдауэ яхэса, я бзэр зэригъашъу. Экспедициэм бзэзэдзэкӀынымкӀэ и нэхъышъхьэ яужым хъуа. 1519 гъэм гъатхэпэм Кортесым формалу Юкатаныр эспаниэ шӀыпӀэхэм хигъэхьа (ауэ хабзэгъэмкӀэ ар щыхъуар 1535 гъэм къуэдей). Яужым экспедициэр хы ӀуфэмкӀэ ежьа, гъатхэпэм и 14 Табаско и псыхъуэм нэсахэ. Эспанхэр индей къуаджэм теуэхэри ауэ дышъэ зыхуэяр ягъуэтакъым. Табаско идежь Кортесым тыныгъэ куэд къырат индей пщыхэм, дышъэ куэду, бзылъхугъэ 20, абыхэм Малинче яхэту, яужым Кортес и бзэзэдзэкӀрэ и шъхьэгъусэрэ хъуар. Зэуэ чыристан диным хагъэхьа, эспанхэр «дония МаринакӀэ» еджэхэт.

Тотонакахэм я къалэ нэхъышъхьэ Семполаум къэлыжьа Ӏуашъхьэхэр

Табаско идежь эспанхэм къэралышхуэ Мешико и хъыбар къашъэр, материкым и кум хэлъу, абым цӀэ «Мексикэр» къыхокӀыр. 1519 гъэм бадзэуэгъуэм Кортес и экспедициэр Мексикэ хыжэм иде къокӀыр, абдежым Веракрус быдапӀэр халъхьэ, иджырей къалэм км 70 пэщылъу. АбымкӀэ Кортесыр эспан пщым и ӀэнатӀэм занкӀыу кӀохьэр. И джылэм заӀэту пэмыувэн шъхьэкӀэ Кортесым унафэ етыр кхъухьхэр ягъэсыну. Гарнизоныр къэгъанэри Кортесыр къэралыкум йохьэр. Япэреуэ лъэпкъ хэхьахэр тотонакхэра, я къалэ Ӏэташъхьэ Семпоалум Кортесыр зауэншу дохьэ. Абдежьым лъэпкъ хасэ пщы 30-м унафэ къыдахыр ацтекхэм зауэ иратыну. Иджы Кортес и дзэм и нэхъыбэр къыхэхьа лъэпкъ тотонакхэм ящыщт. Тотонакхэм тхылъ кӀатхэ Мексикэр яубыда яуж лъэпкъыр хуиту къэнэну, ауэ а тхылъым итар ягъэзэнкӀэжьакъым эспанхэм.

1519 гъэм шышъхьэӀум и 16 эспанхэр ТеночтилӀаным дохьэхэ. Кортесым иӀэр — лъэс шъауэгъуэ 500, шу шъауэгъуэ 16, тотонакхэм ящыщу мин 13 хуэдиз шъауэгъуэ. Шъауэгъуэ къэрууфӀэ конкистадорхэм здагъуэтыр къушъхьэ лъэпкъ хуит ЛӀаскал идежь, ацтек лъэпкъ зэгуэтхэм язауэхэм. Зэр хэхьар иригъэубыдын шъхьэкӀэ ЛӀаскалхэм я пщым Кортесым и пхъур ирет ШикотенкалӀ, яужым Кортесым пшъашъэр Алварадом иретыжьыр, Луиса де ЛӀаскала триӀуауэ, Алварадом и зукӀу хъуам яужым хэта дэкӀыгъу. Кортес и дзэр абдежьым шъауэгъуэ минищкӀэ лӀаскаланхэмкӀэ хэхъуа. ЛӀаскалар эспаниэ ӀэнатӀэм и къэру хъуа Мексикэ Ӏыгъыным, а лъэпкъым эспаниэм и колониэ ӀэнатӀэр трамгъэкӀыхукӀэрэ уасэпӀалъэр итакъым.

Чолулэ екӀуэкӀа зауэр. Индейхэм я тхыгъэ

1519 гъэм жэпуэгъуэм Кортес и дзэр Чолулэм нэса — къалэ етӀуанэ и инагъумкӀэ Мексикэ Курытым, тхьэлъэӀупӀэ нэхъышъхьэ абдежь иса лъэпкъхэм я диным. КъызхэкӀам гурыӀуэгъуэ имыӀу Кортесым джылэ абым дэсар ириха, къалэри ныкъуэ гъэсу къыгъэна.

Ацтекхэм я къалэ нэхъышъхьэм идежь здэкӀуэм, эспанхэм вулкан ПопокатепелӀ къагъуэтыр (науалӀыбзэкӀэ «Тутын ефэ Ӏуашъхьэ»). Кортес и офицер — Диего де Ордас, Ӏуашъхьэшъхьэм дэкӀын мурад ишъа, ӀэшэзехьитӀым дэкӀыгъу. Яужым пщы Карл V-м Ордес и дэмыгъэм а Ӏуашъхьэр хилъхьэну пӀалъэ ирита.

ТеночтилӀаным эспанхэр щихьэр 1519 гъэм шъакӀуэгъуэм и 8, ацтекхэм я лӀатоан (пщы) Моктесума II-м зауэншу къыригъэблэгъахэ, Кортесым дышъэкӀы Ӏэшъагъэ бжыгъэхэр иритауэ, абымкӀэ эспанхэр нэхъри къызэкӀэстауэ къэралыр яубыдыну. Тхылъ иригъэкӀуэкӀахэмкӀэ Кортесым къызэриӀуэтамкӀэ джылэ зыпэкӀэхуахэм езымрэ и гъусэхэмрэ тхьэ КецалъкоалӀым къыгъэкӀуаху къалъытэхэт, абы шъхьэкӀэ ипэмкӀэ ямызауэ дахагъэкӀэ къырагъэблэгъахэт. Иджырей тхыдэшъэныгъэм и лэжьыгъэхэм ар зэпаубыдыр. КӀэх шъауэ индей хъыбарышъэхэм къаӀохуа быдапӀэ Веракрусым зэртеуар, абым яужы къыкӀэкӀын Кортесым гугъэ щышъар ацтекхэм я пщыр иубыдын.

Эспанхэмрэ лӀаскалан шъауэгъуэхэмрэ пщым и зы унэр яубыдри кӀэтӀысхьахэ, яужым абдежьым къэрал мылъкулъэри къагъуэта. Мантесумэм Карл V-м и ӀэнатӀэм кӀэувэну хагъэзыхьа, унэ яубыдам къыкӀанэри. Илъэс ныкъуэ текӀауэ, зэфӀэувэныгъэ хэрзынэ щымыхъум Кортес хъыбар къынос Веласкесым дзэ Панфило де Нарваэса къыригъэжьауэ Мексикэм, кхъухь 18 зэхэту, унафэ Кортесыр яубыду Кубам нагъэсыну яӀу. Зэманыр Ӏэуэ зэӀыхьэт: Кортесым къалэм и нэхъышъхьу лейтенант Алварадор къэгъанэ, шъэуэгъуэ 100 дэкӀыгъуи, езым 300 нэрыбгэ игъусу Веракрусым йожьэ (Эспан тхыгъэ лэжьыгъэхэм ягу ирихьтэкъым индей шъэуэгъуэ гъусэхэм я бжыгъэр къаӀуэхун). Кортесым Нарваэсам щыщ шъауэгъуэхэр ахъчэкӀэ хегъэзыхьхэри и лъэныкъуэм къоуэкӀхэри дзэ бжыгъэкӀэ хэхъуам ядэкӀыгъу Мексикэ къуэм къэгъэзэжьыр.

ТеночтилӀан и хэкӀуэдэгъуэр «Гузавэгъуэ жэшымрэ»

ТеночтилӀан зауэ.

Арварадор Кортес щымыӀэхукӀэрэ лъыгъажэ политикэ иригъэкӀуэкӀа, лажьэ зимыӀэ ацтек уэркхэр зэтриукӀауэ, лъэпкъджэку щырагъэкӀуэкӀым. Ацтекхэм лӀатоанэ кӀэуэ хахри — КуилӀауака, зауэм зыхуагъэхьэзырын кӀадза, эспанхэм пэувэну. 1520 гъэм мэкъуауэгъуэм и 24 къалэм Кортес къыгъэзэжьа. Кризисым и зыӀэтыгъуэ нэхъ иним, Мантесумэр хэкӀуэда (1520 гъэм мэкъуауэгъуэм и 27 иэ 30). Эспанхэм зэрджаӀэмкӀэ Моктесумар зыукӀар индей зызӀэтахэр, индей хъыбарышъэхэмрэ иджырей тхыдэшъэныгъэ лэжьыгъэхэмрэ зэрагугъэмкӀэ Моктесумар зыукӀар езы эспанхэмра, Ӏэнэмэт зыхуэмныкъуэжь щыхъум.

Эспанхэм я лъырыжэ дэкӀыжьыгъуэр бадзэуэгъуэм и 1 цӀэ траӀуэр «Гузавэгъуэ жэш». Артелериэу хъуар я ӀэкӀэкӀа, дышъэ ТеночтилӀаным къыдахауэ хъуар яфӀэкуэда. ХэкӀуэдауэ хъуам я бжыгъэр гъэзэнкӀэн гугъ мэхъур, нэхъ ин дыду къэзыӀохур Бернал Диас — эспану 1 000 хуэдиз хэкӀуэдауэ, Кортесым зэритхымӀкэ 150 нэхъ хэкӀуэдакъым. Езы Кортесым макӀэ итхыр «Гузавэгъуэ жэшым» шъхьэкӀэ. Нэхъ зызгъэлъэгъуар зауэнымкӀэ Алварадо лейтенантым.

Зэпэубыдыгъу щытыр конкистэ тхыдэм «Отумбэ щекӀуэкӀа зауэ» 1520 гъэм бадзэуэгъуэм и 7, иджырей тхыдэшъэныгъэ лэжьыгъэхэм ао таурыхъхэм ящыщу къалъытэ. Официалу къызэралъытэмкӀэ ацтекхэр яуж ихьэхэ, ауэ эспанхэм я къэру нэхъ къыхьа, индей дзэр хэкӀуэда. Кортесымрэ и шъэуэгъэ дэкӀыгъумрэ аргуэру гуфӀэгъуэкӀэ къырагъэблэгъахэ ЛӀаскал идежь, абдежьы нэхъ тэрэзу ТеночтилӀаным теуэн зыхуагъэхьэзырын кӀадзахэ. Эспанхэм я къэрур нэхъ къэзыхьар иджыри индейхэм уз хахьахэм гриппымрэ фэрыгъэзымрэ. Фэрыгъэзым ихьар КуилӀауак, абым яуж ацтекхэм я пщыуэ хахыр Куаутемок, абым яуж фӀэкӀа пщы техьэжьакъым. ЛӀаскал идежь Кортес иде Кубам къыкӀауэ дзэ дэӀэпыкъуэгъуэ къынос, артилериэ иджы яӀэ, кхъухьхэр яшъым кӀадзэ. Кхъухьхэр зэпкъырыхауэ индей мылъкузехьэхэм псыхъурей Тескоком и Ӏуфэм къахьхэр.

1521 гъэм щӀышылэм ТеночтилӀаным и хъуреягъыр яубыд, псыншэ-шхыншу къагъэнауэ. Абы щыгъуэми ацтекхэм къадэшъ къалэ-къэрал Мехико къуэм дэтхэри яубыд эспанхэм. 1521 гъэм, шышъхьэӀум къалэм теуэн кӀадзахэ. ШышъхьэӀум и 13, ацтекхэм я лӀатоани (пщы) къэнэжьар щаубыдым ацтек къэралыр кӀуэда. 1524 гъэ нэгъунэ Кортес шъхьэхуиту изакъуэ тета нэхъышъхьу Мексикэм.

Мексикэм и тхьэмадэ

Кортес тхыгъэ иригъэхьхэтэмрэ биографиэ Гомаро итхамрэ тхьэусыхыгъэ куэл иӀэ, пщымрэ абым дэкӀыгъухэмрэ къызэреныкъуэкъухэр, Кортес фэ зэррамыплътэм. ЗэрщытамкӀэ Кортесым апщыгъуэ шъхьэхуиту ӀэнатӀэ иӀэну хуэя, абым шъхьэкӀэ и дэкӀыгъухэмрэ езырэ я Ӏохухэр зэӀыхьахэ.

1524 гъэм Кортесым ӀэнатӀэ генерал-капитан ират, аргуэру колониэ кӀэ яшъам Эспаниэ КӀэ Хымрэ Океанымрэ. А унафэм дэкӀыгъу эспаниэ пщым и лъэжьыгъыплӀ къэкӀуа (Пщым и Аудиенциэ), администрациэм и системэр зэфӀэгъувэным елэжьынэху, Кортесми и ӀэнатӀэм лей къыхимыхын шъхьэкӀэ. А зэманым Кортес лъэжьыгъэшхуэм яуж итт, ТеночтилӀан зэхэкъутам идежь къалэ кӀэуэ зэтрилъхьэт Мехико, эспаниэм и хапӀэ кӀэ яубыдахэм и ӀэнатӀэр здыдэлъа. Чылисэ куэд ящыт, хъыбар Гомаро къыгъэнахэмкӀэ Кортесым нузыр зтриӀуа, индейхэм я пирамидэ зэхикъутахэм чылисэ 365 тришъыхьыну, илъэспсом цӀыхухэр абыхэм екӀуэлъэфыну. Кортесым и шъэуэгъуэхэр зекӀуэхэм иригъэжьэн кӀидза Курыт Америкэм и пэмыкӀ индей къэралхэр иубыдыным шъхьэкӀэ. Апхуэду Алварадор Гуатемалам игъэкӀуа. Кортесым фочыгъубгъэн гъэкӀыныр къыригъэжьа Мексикэм африкэм пщылӀхэри къыричын кӀидза, губгъуэхэм щигъэлэжьэн шъхьакӀэ.

1523 гъэм эспан пщым Хуан де Гарая ирегъажьэ Ишъхъэрэ Мексикэр иубыдын шъхьэкӀэ, Кортесым ар къыхуимыӀоху. Лъыгъэжэшхуэ къыхэкӀа зауэм Веласкес, Герая, Фосеко епископымрэ Кортесыр ятекӀуа, ауэ Мехико къэгъанэри Ондурас иубыдыну экспедициэ йожьэ (1524—1526). Абдежьым аргуэру зауэ мэхъур Кристобал де Олидо пэкӀэхуауэ, Кубам и губернатор Веласкесым иригъэжьар а къэралъыр иубыдын шъхьэкӀэ. И гъунэгъхэр къытеуэным хуэсакъу, и гъусэхэми дзыхь яхуимышъурэ Кортесыр нэхъри нэхъ гукӀэгъуншэ мэхъур цӀыхухэм ядежь. 1525 гъэм Унафэ ишъа Куаутемокар ягъэгуӀэу яужым яукӀыну, абы пэмыкӀыу Кубэм ежьэн игугъа, Веласкесыр иукӀын шъхьэкӀэ (ауэ ар 1524 гъэм дунем ехыжьа). Апхуэдэ унаӀэхэр пщы Карл V-м къыщишъэм Кортесым и ӀэнатӀэр трехри и пӀэм трегъэкӀ.

Апщыгъуэм пщыр Джэрмэным щыӀэт, католикхэмрэ протистантхэмрэ я зауэр зэригъэзаху. Эспаниэм и Ӏохухэр зезыхьэтэр Адриан архиепископым. Абым идежь лъэӀуэгъуэ здыхуэкӀуар Хуан Понсе де Леон II (Флорида япэреуэ зыгъуэтам и къуэ), Кортесыр хабзэншу игъэлъагъу, укӀын хуэуэ лъаӀу. Оппозициэр нэхъ ин хъут, 1527 гъэм Кортесым и пӀэр къэгъанэри 1528 гъэм Эспаниэм къэгъэзэжьыр, лэжьыгъэ ишъахэр къыӀохужьын шъхьэкӀэ.

Эспаниэм зэркӀуамрэ Мексикэм зэригъэзэжамрэ

1528 гъэм Пщым и мэхьчэмэм идежь Кортесым бэлыхьу зигъэзэнкӀэжьа. Къэдауэхэм зэрагъэкъуанчэтэр Кортесыр Мексикэм дышъэрэ дыжьынрэ макӀыу къызэригъэхьтэм пщым и Ӏэхьа нукъу техуэр. Пщым аудиенциэ иретри уэркъ ещыр Сантиаго де Компостела щыщхэм. 1529 гъэм Кортесрэ и бынымрэ Оахакэ и маркиз пӀэ ират, 1811 гъэ нэгъунэ щыӀэр. ПэмыкӀу Кортес пӀалъэ ирата Оахаке идежь 23 000 лъэжьгъэмкӀэ дэӀэпыкъуэгъуэ уэркъ иӀэну, ауэ губернатор пӀэр иратыжьакъым, абы ипӀэкӀи нэгъуэкӀ къылъысакъым.

Кортес Мексикэм щымыӀэху политик кризисышхуэ кӀидза, аудиенциэм хэтхэм ӀэнатӀэр ягуэчт, тхьэмадэ Нунио де Гусманым индейхэм я мылъкухэр къатрихын кӀидза. 1528 гъэм Эспаниэм индей делегациэ къэкӀуа, колонистхэм шъхьэкӀэ тхьэусыхэну, Кортесым я лъэныкъуэ къышта. 1530 гъэм Кортесыр дзэзэшэ губернатору Мексикэм трагъэувэ, ӀэнатӀэр зэдагуэчын хуэй хъуа Антонио де Мендосэрэ (джылэ губернатор) Кортесымрэ. Куэд темыкӀауэ Кортесыр аргуэру мэхьчэмэм яча, ӀэнатӀэ убыдынымкӀэ ягъэкъуанчу, и шъхьэгусэ япэрери иукӀауэ тралъхьу. Мэхьчэмэр зэрекӀуэкӀа хъыбархэр къаӀуэтакъым апщыгъуэм, зэриухым хуэду тхылъу хъуар ягъэкӀуэда, абы шъхьэкӀэ Кортес тралъхьар апщыгъуэм мышъу къэна. 1541 гъэм нэгъунэ Кортес Куэрнавакэ идежь иӀа хапӀэм дэса (км 48 Мехико пэщылъ ипшъэ лъэныкъуэмкӀэ). 1536 гъэм Клифорниэм зекӀуэ ежьэн гугъэ ишъат, эспаниэ шӀыпӀэхэр хигъэхъуэн шъхьэкӀэ, иӀки Атлантик океаным икӀыпӀэ лъыхъуэн шъхьэкӀэ океан Шъэхум кӀуэ (ауи Ондурасым имыгъуэтыфар). А зекӀуэм куэд тригъэкӀуэда шъхьэкӀэ къыхиха щыӀэкъым: мылъкуи ӀэнатӀи.

1539 гъэм Калифорниэ хыжэм Улиоа Кортес и хы триӀуа, ауэ а цӀэр къытенакъым.

Еуропэм зэригъэзэжьар. И гъашӀъэр зэриухар

1541 гъэм аргуэру мэхьчэмэ ирагъэкӀуэкӀам яуж и ӀэнатӀэр къызэрригъэхъум теухуауэ, Кортесым Эспаниэм игъэзэжьын хуэй мэхъур. И Ӏохухэр зэӀыхьа, пщым и аудиэнциэр ерагъкӀэ къылъыст. Хъыбарыжьым къызэриӀуатэмкӀэ Кортесым уэркъ гупым зэхигъэгъуэщыхьри пщым и гум и теувапӀэм зыкӀэришъа. Пщы къытехьам упшӀэ иритам: «У хэт уэ?», Кортесым джэуап ита: «Сэ а цӀыхура Зиусхьан уиадэжьхэм къалу къыпхуагъэнам нэхъри нэхъыбу къэралхэр къозытар!»

1541 гъэм Кортесыр зекӀуэ генуэз адмирал Андреа Дориам шхьэщытым хэхьа, пщым и унафэмкӀэ, Алджазаирыр яубыдын шъхьэкӀэ. Кортесым алджазайр пщы Хайретдин Барбароссыр иубыдын игугъа ауэ хы уае къатеуар эспан хыдзэр зэрщыту хигъэкӀуадэ пэта. А зекӀуэр нэсыпыншэ Ӏэуэ къыкӀэкӀа Кортесми шӀыхуэ куэд къыхуихьа, зеӀкуэм хэтауэ хъуар езым и ахъчэкӀэ зэригъэхьэзырам шъхьэкӀэ. 1544 гъэм Кортесым иск ита, пщым и мылъкулъэм, ауэ мэхьчэмэм и лъэжьыгъэр 1547 гъэм нэгъунэ зэкӀэкӀачри мыхьэнэ къыхэкӀакъым. Кортесым Мексикэм игъэзэжьым гугъэ ишъри ауэ дезентериэ уз къыхэхьэри Севиджэ къалэм игъунэгъу дунем ехыжьа 1547 гъэм дыгъэгъазэм и 2, къалэцӀыкӀу Кастиджеха де ла Куэста идежь, илъэс 62 хуэдизым иту. А илъэс псом Кортес дэкӀыгъуа шоджэн Франсиско Лопес де Гомара, конкистадорым и гъашъэм къэхъуа хъыбар къыхуиӀуэтэжьхэмрэ, хьэкӀэ къыхуэкӀуэхэмрэ иритху.

Тхылъ къыгъэнам лъэужыгъу Мексикэм кӀалъхьэжьыну кӀэлъаӀуэт, бын иӀу хъуам, индей бзылъхугъэ иӀауэ хъуам ягъуэтахэм Мелечинэ икъэ Мартинри яхэту (и япэрей къуэр) и унэгъуэцӀэм и пӀалъу хъуар яратыну. А псори ягъэзэнкӀа.

И гъашӀъэм тепсэлыхь тхылъ зэхэдза

Кортес бзылъхугъэ бжыгъэм япылъа Эспаниэм, Мексикэми индей бзылъхугъэ бжыгъэ иӀа.

ХабзэмкӀэ Кортес тӀо къыча фыз: Кубэм Каталинэ Суарес Марсайда, 1522 гъэм дунем ехыжьа Койоаканэ идежь. Абым бын щагъуэтакъым. 1529 гъэм Кортес Хуана Рамирес де Орелиано де Сунига къэчэр, Карлос Рамирес де Орелиано ипхъу, Агилиара и етӀуанэ граф. А унагъуэм Кортес быних иӀа:

• Дон Луис Кортес и Рамирес де Орелиано, сабиуэ дунем ехыжьа 1530 гъэм.
• Дониа Каталина Кортес де Сунига, къэхъуа нэуж зэуэ лӀа 1531 гъэм.
• Дон Мартин Кортес и Рамирес де Орелиана, 1532 гъэм къэхъуа. И Ӏыхьлы де Орелиа къычауэ щыта, унагъуэм бын ягъуэтакъым. Мартин Кортесыра маркиз дел Вадже пӀэр къызлъысар.
• Дониа Мария де Кортес и Сунига, 1533—1536 гъэхэм я зэхуакум къэхъуа. Етхуанэ граф Лунэм дэкӀуауэ щыта.
• Дониа Каталина де Кортес и Сунига 1533—1536 гъэхэм я зэхуакум къэхъуа. Ядэр дунем ехыжьа яуж куэд имыхьу езыри кӀэлъыкӀуэжьа.
• Дониа Хуана де Кортес и Сунига, 1533—1536 гъэхэм я зэхуакум къэхъуа. Герцог де Алкала дэкӀуат, бын иӀа.

И фыз къымычахэми бын къахуигъэна Кортес:

• Дон Мартин Кортес, Малинче и къуэ, Хуан де Сунига къану къыштат - Кортес и зы дзэзэшэхэм ящыщ. «Япэрей метис» цӀэлей иӀа. И бын иджыри къыздынэсым Мексикэ дэс.
• Дон Луис Кортес, Антониа Эрмосиджа и къуэ.
• Дониа Каталина Писарро, и Ӏыхьлы дониа Леонор Писарро къыхуилъхуа.
• Дониа Леонор, метис, Монтесумэ и пхъу нэхъыжъым къыхуилъхуа - Исабел де Монтесума (абы и бынхэр XIX лъэхъэнэм нэгъунэ пенсион къахьт эспаниэм и ӀэнатӀашъхьэм къарит)

Изакъу къӀохун хуэй:

• Дониа Мариа Кортес де Монтесума (1510), Кортесым къану къышта, Монтесума II и пхъу.

ТехьэпӀэхэр

• Кортес Карл V тхылъ хуригъэхьар, Сегура де ла Фронтера иде щытхар 1520 гъэм (урыс.)
• ЦӀыхухэм я нэӀу Пэсырей Мезоамерикэм (Э.Кортес яхэту) (урыс.)
• Э.Кортес и экспедициэ (урыс.)
• Зенон Косидовский «Ацтекхэм я къэрал Кортесым зэриубыдар» (урыс.)