Азгъэбзэ
Азгъэбзэ (азгъэбзэкӀэ; аҧсуа бызшәа, аҧсшǝа) — азгъэ лъэпкъхэм ябзэ, Азгъей къэралым, Тыркум, Иорданым, Шамым, Иракым, Урысейм. Бзэ нэхъ игъунэгъур абазэбзэ, зыхэтыр азгъэ-адыгэ бзэхэм я унагъуэм, абазэбзэмрэ адыгэбзэмрэ щымыхъукӀэ убыхыбзэри зыхыхьар.
Азгъэбгэ | |
---|---|
Зэрзэджэр: | Аҧсуа бызшәа, Аҧсшǝа |
Къэралхэр: | Азгъей, Урысей, Тырку, |
Статус официалыр: | Азгъей |
Ирипсалъэхэм я бжыгъэр: | ~ 125 000 |
Классификациэ | |
Категориэ: | Еуразиэм и бзэхэр |
Ищхъэрэкъаукъаз унагъуэшхуэ (псом къамылъыта) | |
Тхыбзэр: | кирилл хьэрыф (азгъэ хьэрыфылъэ) |
Бзэ кодхэр | |
ISO 639-1: | ab |
ISO 639-2: | abk |
ISO 639-3: | abk |
Азгъей къэралым бзэмкӀэ цӀыху мин 100 хуэдиз мэпсалъэ, къэралъым ибзэӀаташъхьу щыт (1994 гъэм къыщыкӀэдзауэ). Ауэ 1989 гъэм азгъэбзэр анэдэлъхубзу зыхуэхъутэр 17, 8 % джылу дэсам, азгъэ-хъырцей зауэм яуж 1995 гъэм 50 % джылэм. Тыркум 1965 гъэм къэрал джылэ бжыгъэ ирагъэкӀуэкӀамкӀэ азгъэбзэр иэ абазэбзэр анэдэлъхубзу джэуапу зытар цӀыху 4, 563 (абым псори зыбзу ялъытэ - abaza) цӀыху 7, 836 етӀуанэ бзэуэ джэуап ята, а псори зэрщытым хуэмыду, нэхъ макӀыу къаӀуэтауэ ялъытэ, 1993 гъэм абазу дэсыр мин 35 къалъыта. Урысейм азгъэбзэкӀэ псалъу дэсыр цӀыху 9,447 къыкӀэкӀа.
Абы хуэду къызэркӀэкӀымкӀэ азгъэбзэмкӀэ псалъу хъур цӀыху мин 120-130 хуэдиз. Мин 500 - 600 шхуаӀар къэгъэхъуауэ къыкӀэкӀа, абы зэр гугъэмкӀэ адыгэхэр (кӀаххэмрэ, къэбэрдейхэмрэ) хагъэхьахэ.
ПсалъэкӀыу зэрзэшъхьащыкӀыр
зэгъэзэхуэжынИджыпсту Къаукъазым къынар псалъэкӀищ: абжъуй (Очамчырэ куейм), бзыб (Гудаутэ куейм), самырзэкъан (Агубедиарэ Река къуаджэхэм Очамчырэ куейм, Чхуартал къуаджэм иныкъуэ Гал куейм), адрей псалъэкӀэ-лъэпкъхэр Тыркум ирагъэкӀахэ. 1860 гъэм нэгъунэ азгъэхэм ялъэпкъ-псалъэкӀэхэр зэкӀэлъыпыту хы Ӏуфэм ирикӀуэт къушъхьам къэху, убыххэм къыщыкӀэдзауэ къуэхьапӀэм мегрелхэмрэ сонэхэмрэ нэгъунэ къуэкӀыпӀэм.
Мдзымтэрэ Жъууауэ-къуарэрэ япсыхъуэ зэхуакум садзэхэм япсалъэкӀэр щыӀа. Лъэпкъыр зы къэмыну Тыркум ирагъэкӀа, абдежьым къуаджэ зытӀущым бзэр иджыри зэрахьа. садзэ-псалъэкӀэр тӀууэ бгуэч хъуну:
- хы Ӏуфэ псалъэкӀэ (джыгетэхэм иэ садзэхэм я)
- къушъхьа псалъэкӀэ (медовей, езыхэр зэрзэджэр - абаза, лъэпкъ хэтхэр: чуа, чужъы, чужъгучуа, ахьчыпсэу, аибга Псоу ипсыхъуэм)
Азгъэ псалъэкӀэхэр ипшъэ лъэныкъуэмкӀэ:
- хы Ӏуфэм -
- къушъхьа лъэныкъуэм -
Азгъэбзэм итхыбзэр абжъуй псалъэкӀэмкӀэ шъа.
Хьарыфылъэр
зэгъэзэхуэжынА а [a] |
Б б [b] |
В в [v] |
Г г [ɡ] |
Гь гь [ɡʲ] |
Гә гә [ɡʷ] |
Ӷ ӷ [ʁ/ɣ] |
Ӷь ӷь [ʁʲ/ɣʲ] |
Ӷә ӷә [ʁʷ/ɣʷ] |
Д д [d] |
Дә дә [dʷ] |
Е е [ɛ] |
Ж ж [ʐ] |
Жь жь [ʒ] |
Жә жә [ʒʷ] |
З з [z] |
Ӡ ӡ [d͡z] |
Ӡә ӡә [d͡ʑʷ] |
И и [j/jɨ/ɨj/i] |
К к [kʼ] |
Кь кь [kʼʲ] |
Кә кә [kʼʷ] |
Қ қ [kʰ] |
Қь қь [kʲʰ] |
Қә қә [kʷʰ] |
Ҟ ҟ [qʼ] |
Ҟь ҟь [qʼʲ] |
Ҟә ҟә [qʼʷ] |
Л л [l] |
М м [m] |
Н н [n] |
О о [ɔ] |
П п [pʼ] |
Ԥ ԥ [pʰ] |
Р р [r] |
С с [s] |
Т т [tʼ] |
Тә тә [tʼʷ] |
Ҭ ҭ [tʰ] |
Ҭә ҭә [tʷʰ] |
У у [w/wɨ/ɨw/u] |
Ф ф [f] |
Х х [x/χ] |
Хь хь [xʲ/χʲ] |
Хә хә [xʷ/χʷ] |
Ҳ ҳ [ħ] |
Ҳә ҳә [ħʷ] |
Ц ц [t͡s] |
Цә цә [t͡ɕʷʰ] |
Ҵ ҵ [t͡sʼ] |
Ҵә ҵә [t͡ɕʼʷ] |
Ч ч [t͡ʃʰ] |
Ҷ ҷ [t͡ʃʼ] |
Ҽ ҽ [t͡ʂʰ] |
Ҿ ҿ [t͡ʂʼ] |
Ш ш [ʂʃ] |
Шь шь [ʃ] |
Шә шә [ʃʷ] |
Ы ы [ɨ] |
Ҩ ҩ [ɥ/ɥˤ] |
Џ џ [d͡ʐ] |
Џь џь [d͡ʒ] |
Ь ь [ʲ] |
Ә ә [ʷ] |
Last edited 6 years ago by YiFeiBot
Мыр тхыгъэ нэмгъэсащ. Проектым удэӀэпыкъуфынущ, бгъэтэрэзу нэхъыбэ иптхэм. Мы псалъашъхьэр зэфӀэкӀыгъуэфкӀэ нэхъ тэрэзымкӀэ зэхъукӀын хуэй. |