Шэшэн Республикэ

Шэшэней, Шэшэн Республикэ (мыч-бз. Нохчийн Республика, Нохчийчьо, урбз. Чеченская Республика, Чечня) — республикэ Урысейм хиубыдэ. Къалэ нэхъышъхьэр — Грознэ.

ШэшэнРеспубликэ мыч-бз. Нохчийн Республика урбз. Чеченская Республика
Шэшэн Республикэм и нып Шэшэн Республикэм и дэмыгъэ
Къэрал уэрэд: «Шэшэн Республикэм и къэрал уэрэдыр»
Къалэ нэхъышъхьэр	Грознэ
И инагъыр - Псори - % псым иубыдыр	75-нэ 17 300 км² 0,8
Джылэр - Псори - Джылэм и Ӏувагъыр	44-нэ 1 370 042 цӀыху (2010) 79,1 цӀыху/км²
ВРП - Зэхэту, иджырей уасэхэмкӀэ - ЦӀыхум техуэр	65,6 млрд. руб. (2008) 53,6 мин руб.
Федерал куейхэр	Ишъхъэрэ-Къаукъаз
Эконом куейхэр	Ишъхъэрэ-Къаукъаз
Нэхъышъхьэбзэр	урысыбзэ, мычгышыбзэ
Республикэм и тхьэмадэр	Къадыр Рэмэзан
Хасэм и тхьэмадэр	Хучиев Муслим
Парламентым и тхьэмадэр	Даудов Мухьаммад
УФ-м и къэралым и кодыр	20, 95
Зэманыгъуэр	MSK (UTC+3)
Шэшэн Уикисурэтылъэм

Хэкумэтхыр

Шэшэн къэралыр Ишъхъэрэ Къаукъазым хэт. И гъунапкъэхэр здыӀухьэхэр: къуэхьэпӀэмкӀэ — Ингушымрэ Ишъхъэрэ Осетиэмрэ, ишъхъэрэм — Ставропол къэралым, къуэкӀыпӀэмкӀэ — Дагъыстэным, ипшъэмкӀэ — Курджейм.

ШӀыпӀэр ишъхъэрэ лъэныкъуэмкӀэ губгъу щыт (Тэрч губгъуэ), ипшъэмкӀэ къушъхьу, Къаукъаз Ӏуашъхьэшхуэхэр ирокӀуэ.

Псы нэхъ инхэр — Тэрч, Сунжа, Аргун. Мычгышейм и Веденской куейм Къозэн-Ӏэм (мыч-бз. Къоьвзанан Ӏам) псыхъурей дэт, Ипшъэ Къаукъазым и нэхъ ин, и нэхъ куу.

Тхыдэр

Шэшэн Республикэм я хабзэкӀэ счыгъуи унагъуэ-лъэпкъэгъу (тейп) зэхэтхэт, ахэр тукхумху зэхэхьэжьху. Лъэпкъ нэхъ гъунэгу мычгышхэм яхущытхэр ингушхэра, зэхэтху лъэпкъ гуп мышкъышхэр мэхъухэ.

Курыт лъэхъэнэхэм Шэшэн Республикэм и шӀыпӀэр Аланиэм хиубыдэт. XIX лъэхъэнэм Урыс империэм и гъунапкъэхэр хигъэкӀуэтэн кӀедзэри Урыс-Къаукъа зауэр къыхокӀ абым. Шэшэныр а зауэр 1860 гъэм еухыр. Револуциэ 1917 гъэм щыӀэм нэс Мычгышейр Урыс империэм и Терскэ областым хэта.

ЕтӀуанэ дунейпсо зауэм щыгъуэ МИРССА-м и шӀыпӀэр джэрмэныдзэм оккупациэ ишъат, абым шъхьэкӀэ 1944 гъэм мычгыш джылэмрэ ингуш джылэмрэ Курыт Азиэм ирагъэкӀахэ, джэрмэныдзэм дэӀэпыкъуэгъу хуашъауэ тралъхьэри лъэпкъхэм. МИРССА-р ликвидациэ яшъри абым ипӀэкӀэ Грознэ област халъхьэ.

1957 гъэм МИРССА-р зафӀагъувэжь.

Грознэ къалэ 2006 гъэм, зауэ нэужым

1991 гъэм РССЗ-р зэгохур, къэралым и ӀэнатӀашъхьэр къэрууншэ мэхъур, Мычгыш Республикэ Нохчи-чо (Ичкериэ) къыхагъэкӀ, и тхьэмаду техьэр Дудай Джохар. Шэшэн Республикэм и хутыныгъэр дунейм и зы къэралым къилъытакъым Урысейри яхэту.

1994 гъэм Япэрей шэшэн зауэр йокӀуэкӀ, 1996 гъэм нэгъунэ, Хасавюрт тхылъхэр кӀэтхэнымкӀэ еухыр, абыхэм зэритымкӀэ Урысейм и дзэхэр Мычгышейм къыдичыжьын хуэйт. Къэралыр Ӏэуэ хэкӀуэдат зауэ нэужым.

1999 гъэм ЕтӀуанэ мычгышей зауэр кӀедзэ, 2000 гъэм нэс зауэр йокӀуэкӀ, Урысейм и ӀэнатӀэм кӀегъэхьэжь къэралыр.

2009 гъэм контыртеррор лэжьыгъэр щагъэтыжь, ауэ зауэ иухам хуэсакъыгъэ хузэрахьэ, иджыри къыздынэсым террористыгъэм и зэраныгъуэ куэду къонэ.

Къэрал-политикэ зэхэтыкӀэр

Дмитрий Медведеврэ Къадыр Рэмэзанрэ

Хэбзэ нэхъышъхьу щытыр Конституциэ, 2003 гъатхэпэм и 23-м къыдагъэкӀар.

Шэшэн Республикэм и нэхъышъхьу щытыр президент (2011 гъэм щыкӀэдзауэ ӀэнатӀэпӀашъхьэм зэреджэнур тхьэмадэ). 2007 щыкӀэдзауэ къэралым и президентыр Къадыр Рэмэзан.

Парламентым 41 депутату хэт, илъэситхукӀэ хаххэр.

Джылэр

Росстатым зэригъэлъагъуэмкӀэ, 2010 гъэм джылу дэсым и бжыгъэр 1 267 740 цӀыху хъут. Ӏувагъыр — 85 цӀыху/км². Къалэдэсу джылэм къахэкӀар 35,3 %.

Абсолуту джылэм и нэхъыбэр мычгышхэра (95,5 %). ПэмыкӀыу дэсхэр урысхэр, къумукъухэр, авархэр, нэгъуейхэр, ингушхэр.

2002 гъэмкэ лэпкъ дэсахэр
Лъэпкъ	Бжыгъэр, мин цӀыху
Шэшэнхэр	1 031,6 (93,5 %)
Урысхэр	40,6 (3,7 %)
Къумукъухэр	8,9
Авархэр	4,1
Нэгъуэйхэр	3,6
Ингушхэр	2,9
Къэзанхэр	2,1
Тыркухэр	1,7
Гъэлъэгъуа лъэпкъхэр зи бжыгъэр 1000 фӀэкӀыра

Хьэблэхэр

Мин 10 фӀэкӀыу джылэ здыдэс хьэблэхэр 2009 щӀшылэм и 1-мкӀэ

Грознэ 250,8 Бачи-Юрт 17,0 Урус-Мартан 52,4 Мескер-Юрт 15,0 Шали 46,1 Ойсхара 14,5 Гудермес 44,0 Гелдаган 13,0 Аргун 42,8 Самашки 12,0 Курчалой 23,0 Майртуп 12,0 Автуры 20,0 Алхан-Кала 15,0 Гойты 18,0 Ассиновскэ 11,0 Ачхой-Мартан 21,0 Атагиижь 12,0 Цоцин-Юрт 20,0 Аллерой 12,0 Тазбичи 0,5 Серноводскэ 10,0

Экономикэр

Шэшэн Республикэм и нэхъышъхьэ лэжьыгъу экономикэр зпылъыр фатэгынымрэ гас къыкӀэхынымрэ елэжьынымрэ, абым пэмыкӀыу губгъуэ лэжьыгъэхэр. Мычгышейм и фабрикэхэр зауэ нэужым куэду хэкӀуэдахэ.

Администациэ гуэшыгъуэр

Къэралым и къалэ нэхъышъхьу щытыр Грознэ, пэмыкӀыу къалэ джоуэ пӀэ зиӀэхэр хьэблэ Аргунрэ Гудермесрэ. АдминистрациэкӀэ Шэшэн Республикэр куеё 15 мэгъуэшыр.

Куей	Къалэ нэхъышъхьэр
Ачхой-Мартан	Ачхой-Мартан
Ведено	Ведено
Грознэ	Грознэ
Гудермес	Гудермес
Итум-Кале	Итум-Кале
Курчалой	Курчалой
Надтеречнэ	Знаменскаэ
Наурскэ	Наурскэ
Ножай-Юрт	Ножай-Юрт
Сунженскэ	Серноводскэ
Урус-Мартан	Урус-Мартан
Шали	Шали
Шарой	Шарой
Шатой	Шатой
Шелковскаэ	Шелковскаэ

ТехьэпӀэхэр

• Шэшэн Республикэм я Президентымрэ Хасэмрэ я сайтыр
• Шэшэн Республикэм и Финанс министерствэм и сайт
• Шэшэн Республикэм католог «Вся Россиям»