КӀах Адыгэбзэ

КӀахыбзэ йэ КӀах псалъэ (ин-бз. West Circassian, урбз. Адыгейский язык) — шапсыгъхэм, абдзэххэм, натхъуэджхэм, бжъэдыгъухэм, кӀэмыгуейхэм я тхыбзэр зэрзэфӀэтыр. Адыгеймрэ Хы ШӀуцӀэ Ӏуфэмрэ щыпсэу адыгэхэм я бзэ.

КӀахыбзэ
Къэралхэр:	Урысей (Адыгэ Республикэ, Краснодар щIыгу), Тырку, Йордан, Исраел
Ирипсалъэхэм я бжыгъэр:	~500,000
Классификациэ
Категориэ:	Еуразиэм и бзэхэр
Ишъхъэрэкъаукъаз унагъуэшхуэ (псом къамылъыта) Абазэ-адыгэ унагъуэбзэ Адыгэбзэ гуп
Тхыбзэр:	кирилл хьэрыф
Бзэ кодхэр
КъэралСтандарт 7.75–97:	каа 250
ISO 639-1:	—
ISO 639-2:	ady
ISO 639-3:	ady

КӀахыбзэ Диалектхэр

• КӀахыбзэ
  • Хы Шӏуцӏэм идэжь ӏутыхэр
    • Нэтхъуаджэбзэ
    • Шапсыгъэбзэ
      • Шапсыгъэ шху (Шапсыгъэмэ ячӏыгужъ ыпшӏэ)
      • Кӏэмгуе-шапсыгъ (Шапсыгъэмэ ячӏыгужърэ Кӏэмгуемэ ячӏыгужърэ языфагу)
      • Шапсыгъэ-цӏыкӏу (Шапсыгъэмэ ячӏыгужъ ычӏэгъ, Хы Шӏуцӏэм идэжь)
      • Кфар Камэм ишапсыгъэбзэ
      • ХьакӀуцубзэ
  • Псыжъым идэжь ӏутыхэр
    • Бжъэдыгъубзэ
    • КӀэмыгуябзэ
    • Абдзахэбзэ

Тхыпкъылъэр

КӀэмгуэй хьэрыфылъэ ( КӀах тхыбзэр зытет )

А а	Б б	В в	Г г	Гу гу	Гъ гъ	Гъу гъу
Д д	Дж дж	Джъ джъ	Дз дз	Дзу дзу	Е е	Ё ё
Ж ж	Жъ жъ	Жъу жъу	Жь жь	З з	И и	Й й
К к	Ку ку	Къ къ	Къу къу	КI кI	КIу кIу
Л л	Лъ лъ	ЛI лI	М м	Н н	О о
П п	ПI пI	ПIу пIу	Р р	С с
Т т	ТI тI	ТIу тIу	У у	Ф ф
Х х	Ху ху	Хъ хъ	Хъу хъу	Хь хь
Ц ц	Цу цу	ЦI цI	Ч ч	Чъ чъ	ЧI чI
Ш ш	Шъ шъ	Шъу шъу	ШI шI	ШIу шIу	Щ щ
Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я
I	Iу

а [a] макъ кIыхьыр къегъэлъагъуэ. Ипэм щитым деж адрей бзэхэм къызэрыщеджэм хуэдэкъым. Псалъэм папщIэ, урысыбзэкIэ арбуз жаIэу ятхыр адыгэбзэкIэ Iэрбуз жыпIэу тхын хуейщ.

э [ă] макъ кIэщIыр къегъэлъагъуэ. Урысыбзэм хэт "а"-мрэ "о"-мрэ щытемыгъэщIапхъэм деж, абы ещхьу къеджэн хуейщ. Ипэм зэикI ирагъувэркъым. Ар псалъэм ипэм щигъэувапхъэм деи "а" ягъэув.

б [b] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар урысыбзэм хэт "б"-ми, инджылызыбзэм хэт "b"-ми ещхьщ.

в [v] макъыр къегъэлъагъуэ. Зыхэтыр къэбэрдеймрэ иджырей шэрджэсымрэ беслъэнеймрэ ябзэращ. Адрейхэм ябзэм хамэбзэм къыхэкIыу къыхэхьа псалъэхэм фIэкI хэткъым. Абы ипIэкIэ е [ż°], [ċ°] е [dż°] къокIIуэ, ауэ абыхэм иджыри дытепсэлъыхьынущ.

г [ğ] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар "г" "х"-м ещхьу къыщыппсэлъкIэщ щыхъур. Хамэбзэ псалъэхэм [g] макъыр къыщегъэлъагъуэ.

гу [g°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр къэпсэлъын щхьа [g] макъым игъусэу [w] жыIэн хуейщ.

гъ [γ] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар шхын ехыпIэ Iупхъуэр щыкIэзызкIэ къикI макъщ. Нэмыцэбзэмрэ францыбзэмрэ я R пхъашэм ещхьщ.

гъу [γ°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [γ]-рэ [w]-рэ, а [g°] къызэрапсэлъыу жыхуэсIам хуэдэу, зэщIыгъуыу къэппсэлъымэ мэхъу.

д [d] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар урысыбзэми, инджылызыбзэми хэтым ещхьщ.

дж [dž´] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [č´] макъым и къэхъукIэу, ауэ жьгъыжьгъыу щыту аращ. Нэхъ захуэу тхын хъумэ, мыр "джь"-уэ тхын хуейт, сыту жыпIэмэ, абазэбзэм хэт "дж"-р тIэкIу нэгъуэщIщи (дыдейм ещхьыр абазэбзэ "джь"-ращ). Инджылызыбзэм хэт "j"-м къызэреджэри аращ.

дз [dz] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр нэхъ ипэкIэ стхам ещхьщ, ауэ [d]-рэ [z]-рэ щызэгухьэкIэ къыхъуу аращ.

дзу [dż°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр къэбэрдеибзэм хэткъым. Зыхэтыр кIахэбзэращ. Ар зыхэт псалъэ закъуэ-тIакъуэхэм абы ипIэ къэбэрдейм [v] жаIэ. Мыр [d]-рэ [ż°]-рэ щызыгуэхьэкIэ къэхъу макъщ. [ż°]-м и къэпсэлъыкIэм иджыри сытепсэлъыхьынущ.

ж [ž] макъыр къегъэлъагъуэ. Урысыбзэм хэтым ещхьщ.

е псалъэм ипэм е макъ зешэм къыкIэлъыкIуэ къыщыкIуэкIэ [ja] къегъэлъагъуэ. Адрейхэм [e] макъыр къегъэлъагъуэ.

ё адыгэбзэм хэткъым, ауэ урысыбзэм къыхэкIа псалъэхэм хэтынкIэ мэхъу.

жъ [ż] макъыр кIахэбзэм къыщегъэлъагъуэ. Мыр [ž] макъыр [z] хуэдэу къэппсэлъымэ аращ щыхъур.

жъу [ż°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыри зыхэтыр кIахэбзэращ. ЗэрыжысIащи мыбы ипIэкIэ къэбэрдеибзэм [v] къокIуэ. Мы макъыр [w] бгъэзууэ къыщыппсэлъкIэ мэхъу.

жь кIахэбзэм [ž´] макъыр къыщегъэлъагъуэ, къэбэрдеибзэм [ż] макъыр къыщегъэлъагъуэ. [ž´]-р [š´]-м ещхьщ, ауэ макъ жьгъыжьгъщ.

з [z] макъыр къегъэлъагъуэ. Урысыбзэми инджылызыбзэми хэт [z]-м хуэдэщ.

и псалъэм ипэм е макъ зешэм къыкIэлъыкIуэ къыщыкIуэкIэ [jı] къегъэлъагъуэ (псалъэм папщIэ, ибэ [j́ıba], щIэин [ś'ajın]). Адрейхэм [i] макъыр къегъэлъагъуэ (псалъэм папщIэ, зыри [zıri]).

й [j] макъыр къегъэлъагъуэ.

к [k] макъыр къегъэлъагъуэ. [kh]-уэ жыпIи хъунущ, сыту жыпIмэ, [k]-р [h]-м хэхьэж хуэдэу къапсэлъыри. Псалъэ закъуэтIакъуэмрэ хамэбзэ псалъэхэмрэ фIэкIа хэткъым.

ку [k°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [k]-рэ [w]-рэ щызэгухьэкIэ хъу макъщ; нэхъ ищхьэкIэ [g°] къызэрапсэлъыу жыхуэтIам хуэдэу мыри къапсэлъ.

кхъ [q] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [q']-р [x]-м хэхьэжу къэпсэлъын хуейщ. Зыхэтыр къэбэрдеибзэмрэ беслъэнеибзэращ, ауэ шапсыгъыбзэмрэ бжьэдыгъубзэмрэ мыбы нэхъ ещхьу макъ къапсэлъ. Арщхьа абыхэм къ хьэрф фIэкIа къагъэсэбэпкъым.

къ и нэхъыбэм [q'] макъыр къегъэлъагъуэ, ауэ [q] макъым нэхъ ещхьыу къапсэлъынкIи мэхъу (п.п., шапсыгъхэмрэ бжьэдыгъухэмрэ). Мыр [g] макъым тIэкIу ещхьщ, ауэ джийм къокI, жьыр быударэ зэуэ къыщибгъэкIкIэ.

къу и нэхъыбэм [q°'] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар [q']-мрэ [w]-мрэ зэгъусэу къыщыппсэлъкIэ къокI; [q']-р джийм къикIыу, [w]-р IупэкIэ щIыбгъужыу.

кI е [č´'], е [k´'], иныкъуэхэм деи [k'] къегъэлъагъуэ. [č´'] макъыр [č´] хэкъузауэ къыщыппсэлъкIэ мэхъу. Япэм абы ипIэ къапсэлъыу щытар [k´'] макъыращ; ар [k´] макъыр хэкъузауэ къыщыппсэлъкIэ мэхъу. Нобэ ар къэзыпсэлъхэр джылахъстэнейхэмрэ, хыIуфэ шапсыгъхэмрэ, IэщIыбым щыIэ адыгэхэмрэщ. Мы хьэрфыр псалъэ закъуэтIакъуэм [k']-уэ къыщапсэлъ (п.п., шкIэ, ткIий, IэшкIэ).

кIу [k°'] макъыр къегъэлъагъуэ. Мы макъыр [k']-мрэ [w]-мрэ зэгъусэу къыщыппсэлъым мэхъу.

л [ĺ] макъыр е [l´] макъыр къегъэлъагъуэ. [ĺ] макъыр адыгэбзэ фIэкIа нэмыщIыбзэхэм хэту къыщIэкъынукъым. Ар къыщыппсэлъкIэ бзэгупэр ищхьэ дзапэфIанэхэм я лъащIэм нэмысу Iущхьэм кIэрыпкъузэу жьыр лъэщу бгъэвуун хуейщ. Адыгэм языныкъуэхэм [l´]-уэ къапсэлъ. Ар урысыбзэм "ль"-м къызэреджэм ещхьщ.

лъ [ł] макъыр къегъэлъагъуэ. Мы макъыри къыщыппсэлъкIэ бзэгупэр ищхьэ дзапэфIанэхэм я лъащIэм нэмысыпэу кIэрыкъузэн хуейщ, ауэ жьы къипгъэкIыр бгъэвуунукъым.

лI [ł'] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [ł]-м ещхьщ, ауэ къыщыппсэлъкIэ джийми макъ къигъэIукIын хуейщ. КъэпсэлъыкIэу 2 иIэщ.

м [m]

н [n]

о Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм [o] къыщегъэлъагъуэ, Адыгэ Республикэм [wă] къыщегъэлъагъуэ (хамэбзэ псалъэхэм нэмыщI). Къэбэрдеибзэм хэт [o]-р е [ă]-м къыхокI (п.п., сощIэ / сэшIэ), е [aw]-м къыхокI (п.п., дотэ / даутэ).

п [p].

р [r]

с [s]

т

у [w]

ф [f]

х

I [?] макъыр къегъэлъагъуэ (едэIуэн). Мы макъыр [q'] макъым ещхьу къапсэлъ, икIи а макъым къыхокI, е, нэгъуэщIыу жыпIэмэ, мы макъым ипIэкIэ япэм [q'] къапсэлъыу щытауэ жыпIэ хъунущ. Нобэ къыздэсым адыгэм [?] макъым ипIэ [q'] къэзыпсэлъ яхэтщ, псалъэм папщIэ, убыххэм, хьэкIувхэм. Мы макъыр зыхэт адыгэ псалъэхэм хуэзэ адзыгъэ псалъэхэм мыбы ипIэ къакIуэр [q'] макъыращ (п.п., ад. Iэзэ - адз. aq'aza). Адыгэми адзыгъэми я сабийхэм псалъэкIэ зыщырагъащIэм деж [q'] къапсэлъыу щIадзэн ипэ [?] къапсэлъ. ИкIи, нэхъ ищхьэкIэ зэрыстхащи, [q'] макъыр [?] макъым хуокIуэ (п.п., къэбэрдей адыгэхэм "-къым" суффиксым ипIэ "-Iым" къапсэлъ). Мы макъым и къэпсэлъыкIэр гурыгъэIуэгъуейщ, ауэ урысыбзэ, тыркубзэ е нэмыщIыбзэхэм макъ зешэхэм ипэ и нэхъыбэм итщ мыр. НыгъуэщIыу жыпIэмэ, мы макъыр къэпсэлъын щхьэкIэ макъ зешэ гуэр жьыр къыумыгъэкIыу быубыдарэ зэуэ къигъэIукIын хуейщ.

Iу [?°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [?] макъымрэ [w] макъымрэ зэгъусэу къыщыппсэлъкIэ къокI. НыгъуэщIу жыпIэмэ, джиймкIэ [?] къыбогъэкI, ар къыщикI дыдэми IупэкIэ [w] къыбопсэлъ.